De plannen zijn een uitvloeisel van het rapport Kerk op orde dat in 2021 verscheen, en vorig jaar door alle wijkkerkenraden besproken is. Een commissie van drie deskundigen lichtte daarbij de hele gemeente door. Volgens het rapport zijn er ingrijpende maatregelen noodzakelijk om „de financiële problemen waar de protestantse gemeente mee kampt, het hoofd te bieden”.

Ieder jaar teert de kerkelijke gemeente, met ongeveer 4500 leden (cijfers 2021), in op het eigen vermogen. „En we verliezen per jaar 4 à 5 procent van onze leden”, zegt voorzitter Daan Postma van de algemene kerkenraad.

Per jaar komt er 500.000 euro binnen aan giften –„dat is heel veel geld”–, maar dat is niet genoeg om de exploitatie rond te krijgen. De PKN-gemeente schrijft al meerdere jaren rode cijfers. De tekorten kunnen nog worden opgevangen vanuit het eigen vermogen, maar dat is „geen gezonde situatie”, legt Postma uit. „De kerk draait nu op de giften van vooral de zeventigplussers.” Een trouwe groep, zo blijkt uit een analyse, maar er zijn ook hele groepen in de gemeente die nooit een bijdrage aan de kerk geven.

Naar aanleiding van het rapport heeft een werkgroep het voorstel gedaan dat de algemene kerkenraad drastisch wordt verkleind. „Die bestaat straks uit de voorzitters van de drie wijkkerkenraden, die bij toerbeurt algemeen voorzitter zijn, de voorzitters van het college van kerkrentmeesters en de diaconie en een van de predikanten.” Zo moeten er slagvaardiger besluiten genomen kunnen worden.

Tegelijkertijd blijven de drie wijkkerkenraden bestaan. „Er komt zo een veel directere relatie tussen de kleinere algemene kerkenraad en de wijken.” Het is voor het eerst dat in Friesland met zo’n bestuursmodel wordt gewerkt. In bijvoorbeeld Drachten en Dokkum zijn de wijkkerkenraden geheel opgeheven.

Vier kerkgebouwen

De kerkelijke gemeente van Leeuwarden heeft vier kerken in bezit: de Grote of Jacobijnerkerk, de Waalse Kerk (beide monumenten), De Schakel (in Camminghaburen) en De Fontein (aan de Goudenregenstraat). Met name de Grote Kerk vormt een grote kostenpost voor de PKN Leeuwarden. Postma: „Per jaar leggen we er 120.000 euro op toe. En met de stijgende energielasten wordt dat alleen maar meer. Gelukkig hebben we een energiecontract dat loopt tot eind 2024.”

Ook vergt de Grote Kerk veel onderhoud. „Daarom willen we kijken of we een partner kunnen vinden.” Het liefst wil de protestantse gemeente de kerk overdragen aan Stichting Alde Fryske Tsjerken. „De gesprekken lopen nu.” Dan moet de kerkelijke gemeente wel een ‘bruidsschat’ meegeven.

Ook speelt het idee de Grote Kerk om te vormen tot een stadsklooster. Naar de haalbaarheid van die plannen wordt nu onderzoek gedaan. „Ook omdat we ons als gemeente niet in een project willen storten dat misschien niet had gemoeten. En er moet voldoende draagvlak voor zijn onder de leden.”

De Fontein en De Schakel zijn safe, omdat die gebouwen ook gebruikt worden voor commerciële verhuur, zoals vergaderingen en examens. Het doel is om die kerkgebouwen energiezuiniger te maken, met bijvoorbeeld zonnepanelen. Bij De Schakel wordt het achterstallig onderhoud aangepakt.

Over vijf jaar

De opstellers van Kerk op orde adviseren om over vijf jaar opnieuw te kijken of het aantal gebouwen verder ingekrompen moet worden. „Het is niet de wens, maar het is wel iets waar je rekening mee moet houden”, aldus Postma. Daarbij wijst hij op de voortgang van de ontkerkelijking in de samenleving.

Leeuwarden nam in een vorige bezuinigingsronde in 2012 afscheid van de Fenix, de Adelaarkerk en de Koepelkerk. Na een hevige interne strijd bleef de Pelikaankerk open. Omdat die gemeente nu een bijzondere status heeft, valt die buiten de reorganisatieplannen.

Afscheid

„We moeten de tijd die we nu nog hebben écht gebruiken”, zegt Postma. Dan kan de gemeente namelijk toekomstbestendig verder, meent hij.

Eind januari neemt Daan Postma (72) afscheid als bestuurder van de protestantse gemeente Leeuwarden. Hij stapte in 2016 in de algemene kerkenraad (AK) nadat kerkelijk Leeuwarden diepe crisisjaren achter de rug had – waarvan men duidelijk bij moest komen. Drie PKN-kerken in de stad gingen dicht en hoe dat allemaal verliep –niet bepaald in harmonie– haalde zelfs de landelijke pers. Er was veel verdriet en pijn bij de kerkleden.

De PKN-gemeente moest zich opnieuw uitvinden, nadat er ontzettend veel energie gestoken was in het hoofdpijndossier van de kerkgebouwen. Tegelijkertijd bleef er de realiteit: de PKN-gemeente van Leeuwarden is weliswaar een heel grote gemeente in Friesland met duizenden leden, maar ook een krimpende. Wat veel Friese PKN-gemeenten op het platteland doormaken, gebeurt versneld in de stad. Dalende ledentallen, door bijvoorbeeld overlijden, maar ook omdat mensen zich laten uitschrijven uit de kerk omdat „de band van vroeger niet meer gevoeld wordt”.

Ingrijpen moet

Daarom konden de algemene kerkenraad en het college van kerkrentmeesters (CVK) niet anders dan ingrijpen. „We hebben duidelijk en helder uitleg willen geven hoe we er écht voorstaan”, aldus Postma. Dus op alle terreinen, zoals pastoraat, gebouwen, wat er aan Kerkbalans-bedragen binnenkomen en ook hoe het bestuurlijk misschien beter kon. En moest: om niet te verzanden in ellenlange discussies, waar pijnlijke besluiten werden uitgesteld.

In diverse PKN-gemeenten in Fryslân wordt nu al gewerkt met zo’n vorm van een ”dagelijks bestuur”, dat de grote lijnen uitzet. En de protestantse gemeente Leeuwarden gaat dat nu ook doen, maar krijgt wel meer beslissingsbevoegdheid. Tegelijkertijd blijven de wijkkerkenraden van De Fontein, De Jacobijner en Cammingaburen bestaan. Op die manier kunnen die drie wijkgemeenten zelf invulling blijven geven aan hoe zij gemeente zijn. Ook omdat die gemeenten qua kleur en ‘geloofsprofiel’ verschillend zijn.

„Het mooie van de constructie vind ik dat de voorzitters van de wijkkerkenraden straks in de kleine algemene kerkenraad zitting hebben, en dus veel dichter op wat er besproken wordt zitten. Dat kunnen ze rechtstreeks terugkoppelen naar hun eigen wijkkerkenraden.”

De bedoeling is dat sowieso elke wijkgemeente een eigen predikant houdt, mogelijk aangevuld met kerkelijk werkers voor bijvoorbeeld ouderenpastoraat of het jeugdwerk. „En die zouden dan ook ‘bovenplaatselijk’, in andere wijken ingezet kunnen worden”, zegt Postma.

FRIS

Het kerkelijk bureau van de PKN Leeuwarden voert straks ook het secretariaat van het overkoepelende bestuur. Bovendien wordt de expertise van het bureau ingezet om bijvoorbeeld andere gemeenten in Friesland te helpen met hun administratie, tegen een financiële vergoeding. „In de Protestantse Kerk wordt gewerkt met het boekhoudprogramma FRIS, wat niet voor elke kleine gemeente even eenvoudig is. Dus daarin willen wij graag dienstbaar zijn naar andere kerken. Nu doen we dat ook al op kleine schaal, maar uitbreiding zou mooi zijn.”

Leeuwarden wil gaan kijken of er meer gedaan kan worden met vrijwilligers, als het gaat om de activiteiten die er in de gebouwen plaatsvinden. „We kunnen niet zonder een beheerder die alles aanstuurt, maar misschien kunnen we nog wel een efficiëntieslag maken bij de uitvoering. Je kunt wel allemaal bijeenkomsten en recepties naar je kerk halen, maar als daar vervolgens heel veel personeel bij moet, dan kost het te veel.”

Onroerend goed

Naast de kerkgebouwen van de gemeente is er ook veel ander onroerend goed. Dat is een erfenis uit de tijd van de kerkfusies tussen hervormden en gereformeerden, zo licht Postma toe. „We hebben zo’n tien woonhuizen in de stad, zoals pastorieën.” Goed voor een WOZ-waarde van 2,5 miljoen euro, aldus het rapport Kerk op Orde.

„Je kunt zeggen: verkoop die huizen, en dan heb je genoeg geld. Maar mensen vergeten dat we van de huuropbrengsten nu wel één volledige predikant kunnen betalen.” Deze gebouwen blijven dus in bezit, aldus Postma. Waarbij wel de optie open wordt gelaten om ze ooit te verkopen en te beleggen „in vastgoed met een nog hogere opbrengst”.

Ingevoerd in 2023

Het is de bedoeling dat de nieuwe bestuursstructuur dit jaar wordt ingevoerd. Eerst worden de kerkleden nog bijgepraat op bijeenkomsten van de wijkgemeenten. „Wij hebben dat al gehad in de wijkgemeente van De Jacobijner en daar is het goed ontvangen”, aldus Postma.

Wat er terugkomt aan reacties wordt meegenomen naar de huidige algemene kerkenraad, die een besluit moet nemen. Als dat positief is, begint de kleinere AK in het voorjaar.