Vier weken met veel regen zorgden her en der voor wateroverlast. Tegelijk betekent dat niet automatisch dat alle watertekorten dan als sneeuw voor de zon zijn verdwenen. Nee, zo simpel werkt het niet, vertelt Maarten Veldhuis, adviseur robuust watersysteem bij Waterschap Vallei en Veluwe. Hoewel hij dankbaar is voor de neerslag en deze goed is voor de grondwaterstand, is de regen lang niet voldoende om de onderliggende trend te keren. De zoetwaterbel onder de Veluwe krimpt namelijk al decennia. Er is daar meer aan de hand.

Wateroverlast en droogte zijn feitelijk twee kanten van dezelfde medaille, vertelt Veldhuis. „Het laat namelijk allebei zien dat de manier waarop we met water omgaan niet meer houdbaar is. Het bodem- en watersysteem is niet veerkrachtig genoeg. Het functioneerde vooral om zo snel mogelijk regenwater af te voeren. Zo’n systeem werkt prima zolang er in de zomer regelmatig een bui valt. Dan wordt het grondwater wel weer aangevuld. Het systeem paste in een gematigd klimaat. Nu verandert het klimaat. Van de afgelopen vijf zomers waren er vier erg droog. Daar spelen we nu op in door de gevallen neerslag vooral niet te snel af te voeren. Dan heb je een betere buffer voor de volgende droogte.”

Wat doet het waterschap tegenwoordig anders om meer water vast te houden?

„We willen zoveel mogelijk water vasthouden en tegelijk wateroverlast zien te voorkomen. Dat is balanceren. Stuwen aan de flanken van de Veluwe staan hoger en blijven ook langer hoog. Als we de stuwen nu helemaal open zouden zetten –zoals vroeger wel gebeurde–, voeren we deze hele winterse buffer in een aantal weken af. Dan begin je slecht aan het groeiseizoen, zeker als je weer te warme en droge maanden krijgt. Dat willen we in ieder geval niet.

En ja, overlast ziet er meteen dramatisch uit en het is uiteraard verschrikkelijk vervelend als de kelder onderloopt. Een paar dagen water op het land is echter geen ramp en dat moeten we accepteren, in de wetenschap dat er een maand later misschien juist te weinig water is.”

Heeft u een concreet voorbeeld?

„Zeker. Neem het ecologisch project voor beekherstel in het Leuvenumse bos. Bij een hoge afvoer in de beek treedt deze buiten de oevers en overstroomt het water zestig tot tachtig hectare bos. Dat is nu ook gebeurd. Het is net een soort Leuvenumse zee.

Voor de maatregelen ging in dit gebied 80 procent van het water bij een piekafvoer richting het Veluwerandmeer. Nu is het omgedraaid. Bij een piekafvoer blijft er 70 tot 80 procent in het bos.

Het is een heel mooie klimaatadaptieve maatregel. Het water zakt nu langzaam dieper weg richting het grondwater. Prachtig is ook de groene oase die zich vormde. Door de nattigheid leggen dennen en sparren het loodje. Ook beuken vallen om. Dat biedt kansen voor andere, nieuwe soorten. Zoals de fladderiep. En ook eiken en elsjes zien we ontspruiten. De pH-waarde van de bodem –de Veluwe verzuurt doorgaans heel erg– steeg van 4 naar 6,5 (hoe lager, hoe zuurder, MK). En dat in een paar jaar tijd.”

Waar blijft bij hevige neerslag het overtollige water?

„Wat we niet vasthouden op de Veluwe komt terecht in de beken. De regen vindt daar een plek of stroomt naar de monding in de IJssel of het Veluwerandmeer.

In de polders langs de rivieren zit in de bodem op dit moment geen lucht meer. Die grond kan ook niets meer opnemen. Overtollig water stroomt dan af.”

Op de hoge zandgronden –zoals de Veluwe– werd de afgelopen zomers vaak geklaagd over een watertekort. In hoeverre is dat nu aangevuld?

„Om het even in perspectief te zetten: in de zoetwaterbel onder de Veluwe zit tien keer meer water dan in het hele IJsselmeer. Dus tekorten vul je niet zomaar aan (zie ”Stand van grondwater Veluwe daalt al decennia”).

Het aanvullen gebeurt doorgaans in de winter. Want alles wat dan valt, verdampt niet en gaat rechtstreeks richting het grondwater. Daarom zijn droge winters ook zo desastreus voor ons grondwatersysteem. Net als heel lange, droge zomers.

Met de 200 millimeter van de afgelopen weken zijn we geweldig blij. Dit is wat je hoopt te krijgen. Het duurt overigens nog maanden –onder de hoogste delen van de Veluwe tot in de zomer– voordat de regen het grondwater bereikt. Dan pas kunnen we in onze peilbuizen echt zien wat deze regen uitwerkt.”

Waaraan kun je zien dat het al langer droog is op de Veluwe?

„Allereerst aan de sprengenbeken. Dat zijn perfecte thermometers voor het grondwaterniveau op de flanken van de Veluwe. Vroeger welde veel grondwater op een natuurlijke manier naar boven. Die aanvoer van grondwater is nu stukken minder. Op veel plekken zijn sprengenkoppen gepulst. Dat betekent dat we een buis slaan om het water naar boven te halen.

Waar je ook goed aan kunt zien dat de Veluwe verdroogt, zijn de rabattenbossen. Dat waren doorgaans de natste gebieden op de lage flanken van de Veluwe. In die bossen plantten ze de bomen op een soort dijkjes. In de naastgelegen greppels stond het water. Tegenwoordig zit er geen druppel meer in die sloten.

Ondanks de droogte is de zoetwaterbel onder de Veluwe er gelukkig nog. Al vergt het wel de juiste keuzes om deze in stand te houden.”

Over welke keuzes heeft u het dan?

„De langdurige droogte op de Veluwe vraagt een grote verandering. Allereerst kun je denken aan het omvormen van het bos naar meer loofbomen en een opener landschap. Dat zorgt voor minder verdamping en is ook nog eens goed voor de biodiversiteit.

Een ander aspect van de oplossing is het herzien van het grondwatergebruik. Gaan we op dezelfde voet door met drinkwaterwinning? Of moeten we meer aan rivieren onttrekken? De papierindustrie zou circulair kunnen worden door het eigen afvalwater te hergebruiken.

Andere oplossingen zijn het afkoppelen van het regenwater van het riool in stedelijk gebied. Neerslag kan dan via regenton, grindbak of wadi naar het grondwater. Er heeft de afgelopen eeuw een enorme verstening plaatsgevonden. In ons werkgebied wonen nu 1,1 miljoen mensen.

Tot slot kan het helpen om op de flanken minder te ontwateren en de beken en sloten minder diep maken.”

In hoeverre zullen zulke maatregelen de verdroging van de Veluwe stoppen?

„Alle beetjes helpen natuurlijk. De regen van afgelopen tijd dus ook. Maar volgt er nu weer een superdroge zomer met een fors neerslagtekort, dan was alles voor niks. Krijgen we een jaar als in 2021, dat natter was? Dan zet het wel zoden aan de dijk. Het systeem is labiel, gewoon labiel. We moeten nadenken of we op de huidige voet doorgaan. Zeker nu ook klimaatverandering gaat meespelen.

Om de terugloop van de zoetwaterbel merkbaar tegen te houden heb je maatregelen op grote schaal nodig. Dan praat je echt over kappen of omvormen van duizenden hectaren bos. Of: het stoppen van de zoetwateronttrekking.

Bezinning is nodig: welke functies hebben we nu? En wat willen we in de toekomst? Het waterschap vindt het belangrijk dat het natuurlijke systeem uitgangspunt wordt. Op wat het natuurlijke systeem aankan, moeten wij, mensen, onze keuzes aanpassen.”