Al in de oudheid probeerden kunstenaars bedrieglijk echt te schilderen om zo de kijker bij de neus te nemen. Er zijn verhalen bekend van vogels die zich op een doek met aantrekkelijk geschilderde vruchten stortten. Rijke Romeinen lieten op muren in hun woning ‘doorkijkjes’ naar een weelderige tuin schilderen, zodat gasten de illusie hadden dat ze naar buiten keken. Voorbeelden hiervan zijn nog te zien in Pompeï.

In de renaissance werd de techniek van de optische illusie geperfectioneerd; kunstenaars lieten met ”ogenbedriegers” zien wat ze in huis hadden. In de Nederlanden leefden schilders als Gerrit Dou, Carel Fabritius en vooral de Zuid-Nederlandse schilder Cornelius Gijsbrechts zich in de zeventiende eeuw uit op deze kunstvorm. Een bekend voorbeeld is het wereldberoemde ”Puttertje” van Fabritius, dat in het Mauritshuis in Den Haag hangt. Het idee was dat het schilderijtje hoog aan een muur werd gehangen, zodat de argeloze bezoeker kon denken dat daar echt een vogeltje zat.

Veertje

De Dordtse kunstenaar Samuel van Hoogstraten hoort ook in dit rijtje. Het Rembrandthuis in Amsterdam eert de kunstenaar met de allereerste solotentoonstelling ooit over hem. Dankzij samenwerking met het Kunsthistorisches Museum in Wenen konden verschillende topstukken naar Amsterdam worden gehaald, bijvoorbeeld ”Oude man in het venster”. Dit schilderij is Van Hoogstratens beroemdste werk en illustreert heel mooi wat de kunstenaar voor ogen stond. Een levensgrote oude man steekt zijn hoofd uit een raam en lijkt zo de grens van de geschilderde en de echte wereld te doorbreken. Een veertje op de vensterbank versterkt die illusie – je zou het zo willen pakken. Zelfs het monogram en de datering zijn onderdeel van het visuele bedrog: in een van de stenen rechtsonder is de tekst ”SvH 1653” als het ware gekerfd.

Van Hoogstraten werd in 1627 in Dordrecht geboren. Zijn ouders waren doopsgezind en Samuel zou in 1648 als volwassene zelf doopsgezind worden gedoopt. Hij leerde het schildersvak van zijn vader Dirck. Deze overleed echter begin 1640 en twee jaar later vertrok de toen 15-jarige Samuel naar Amsterdam. Hij ging in de leer bij Rembrandt, die net de ”Nachtwacht” had voltooid. Van Hoogstraten werkte samen met Carel Fabritius, Abraham Furnerius en Bernard Keil als leerling in Rembrandts atelier aan de Jodenbreestraat. De lessen die zij kregen, bestonden uit een combinatie van theorie en praktijk. Belangrijk onderdeel hiervan was tekenen ”naer het leven”; de bedoeling was de dingen leren weergeven zoals je ze ziet.

Samuel van Hoogstraten brak wel eens in tranen uit als hij in Rembrandts atelier een fout had gemaakt

In 1646 organiseerde Rembrandt tekensessies waarbij leerlingen model zaten voor elkaar. Hij liet ze vaak bewust minder elegante poses aannemen. Zo konden de leerlingen de menselijke anatomie en verschillende houdingen goed bestuderen.

Van Hoogstraten was leergierig en perfectionistisch bovendien. Hij brak wel eens in tranen uit als hij een fout had gemaakt, schreef hij later. En hij was ambitieus. Rembrandt zei een keer tegen hem dat hij niet zo ongeduldig moest zijn en hem niet steeds moest lastigvallen met vragen. Al doende zou hij het vak wel leren.

Visueel bedrog

Van Rembrandt leerde Van Hoogstraten de kunst van het weglaten: met minder kleur en met minder figuren een sterker beeld neerzetten. Ook het werken met het contrast tussen licht en donker maakte hij zich eigen. En hij kwam in aanraking met het fascinerende spel van illusie en visueel bedrog – daar zou hij zich in gaan specialiseren. In 1645 bewees hij met een zelfportret dat hij klaar was om zelfstandig kunstenaar te zijn. Alles wat hij van Rembrandt had geleerd, paste hij toe in dit werk. Hij was op dat moment achttien jaar.

Toch bleef hij nog een tijdje als gezel bij Rembrandt wonen voordat hij terugkeerde naar Dordrecht. In 1651 maakte hij een studiereis naar Rome, het Mekka voor kunstenaars in die tijd. Hij deed ook Wenen aan, waar hij een paar jaar bleef. Hier ontwikkelde hij een nieuw type illusionistische schilderijen, waarbij de ruimte op de achtergrond ondiep is. Daarmee kon de suggestie worden gewekt dat de voorstelling balanceerde op de grens van beeld en werkelijkheid. In Wenen werd Van Hoogstraten ook ontvangen aan het hof van keizer Ferdinand III. Hij verraste de keizer met een levensecht geschilderd stilleven, die zei dat hij nog nooit eerder zo door een schilder was beetgenomen.

Van Hoogstraten experimenteerde voortdurend met verschillende onderwerpen en optische trucs

Van 1662 tot 1667 verbleef Van Hoogstraten in Londen. Hij was inmiddels getrouwd met Sara Balen, nicht van de Dordtse stadskroniekschrijver Matthys Balen. Na hun huwelijk gingen ze beiden over naar de Nederduitse gereformeerde (hervormde) kerk. Ze kregen geen kinderen.

Na terugkeer uit Londen vestigde Van Hoogstraten zich in Dordrecht, waar hij een gerespecteerd burger werd. Hij was er niet alleen actief als schilder, maar ook als muntmeester bij de Munt van Holland. Samen met zijn collega’s was hij verantwoordelijk voor de kwaliteit van nieuwe munten die werden geslagen. Een eervolle positie die ook belastingvoordelen met zich meebracht.

Brievenborden

Van Hoogstraten genoot internationaal aanzien. Hij experimenteerde voortdurend met verschillende onderwerpen en optische trucs. Op het gebied van illusionisme was hij een pionier: de 3D-kunstenaar van zijn tijd. Hij legde bijvoorbeeld de basis voor het illusionistische brievenbord. Brievenborden waren houten borden waarop horizontale en verticale linten waren gespannen waarachter brieven en andere voorwerpen –kammen, ganzenveren, scharen– konden worden gestoken. Ze waren uitermate geschikt om er optische illusies van te maken, omdat ze, net als schilderijen, aan de wand hingen.

De objecten op Van Hoogstratens brievenborden lijken toevallig bij elkaar te zijn gebracht. Maar soms hadden ze een persoonlijke betekenis voor de kunstenaar. Dat geldt bijvoorbeeld voor het gouden medaillon dat Van Hoogstraten had gekregen omdat hij de Weense keizer had gefopt met zo’n geschilderd brievenbord. Dan wordt zo'n brievenbord min of meer een zelfportret.

Perspectiefkast

Van Hoogstraten deelde zijn kennis over de schilderkunst graag met zijn leerlingen. Tegen het einde van zijn leven legde hij zijn ideeën vast in een beroemd geworden boek: ”Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst”. Met dat boek wilde hij de schilderkunst bij kenners en beginnende schilders promoten. Het bevatte zowel theoretische verhandelingen als praktische adviezen.

Van Hoogstratens schilderijen zelf zijn echter altijd wat onderbelicht gebleven, want na de zeventiende eeuw verloor hij zijn bekendheid bij het grote publiek. En dat is jammer, want de kunstenaar heeft veel te bieden.

Het Rembrandthuis laat bijvoorbeeld zien hoe Van Hoogstraten in de weer was met een perspectiefkast die hij in 1658 maakte. Het gaat om een driedimensionaal interieur, dat vanuit een bepaald punt bekeken een perfecte ruimtelijke illusie geeft.

Zelf zag Van Hoogstraten zich ook graag als geleerde. Dat blijkt uit het zelfportret dat hij een jaar voor zijn dood maakte. Hij is daarop niet alleen kunstenaar, maar ook schrijver. Het gedicht eronder is van de Dordtenaar Carel van Nispen. Daarin eert hij Van Hoogstraten als Dordtse Homerus.

_De tentoonstelling ”De illusionist. Samuel van Hoogstraten” is tot en met 4 mei te zien in het Rembrandthuis in Amsterdam.

rembrandthuis.nl_