Katholieke Universiteit Leuven niet bang voor een tik met de kromstaf
De theologen van de universiteit in Leuven gingen voorop in de strijd tegen Maarten Luther. De scherpe kantjes zijn er nu wel af, al wil de 600-jarige ”KU” nog steeds katholiek zijn.
De Vlaamse universiteit laat graag horen dat ze al zes eeuwen bestaat. In de voormalige lakenhal, waar in 1425 de eerste colleges werden gehouden, zijn boeken, mokken en doppers te koop, allemaal met het magische getal ”600” erop. Wie een zwart T-shirt met de opdruk ”Erasmus & Mercator & Vesalius & Lemaître & Me” koopt, schaart zich als vanzelf in een illuster rijtje grootheden dat aan de universiteit doceerde. Erasmus stimuleerde er de studie van de klassieke talen, Mercator de cartografie. Vesalius onderzocht de menselijke anatomie en Lemaître bedacht de oerknaltheorie.
De KU (Katholieke Universiteit) Leuven pakt dit jaar flink uit met tentoonstellingen, lezingen, kunstroutes, muziek en poëzie, allemaal met een vleugje wetenschap. Het hoogtepunt is al voorbij: het bezoek van paus Franciscus aan de universiteit, eind september. Het was zijn verre voorganger Martinus V die op 9 december 1425 een officiële bul uitvaardigde die de oprichting van de universiteit bekrachtigde. Ze is daarmee de oudste van de Lage Landen.
Paus Franciscus pikte tijdens zijn komst meteen ook haar Franstalige evenknie mee, de universiteit van Louvain-la-Neuve, het nieuwe Leuven. De taalstrijd in België leidde in 1968 tot een scheuring. De Nederlandstalige universiteit bleef in Leuven, voor de Franstaligen werd ruim 50 kilometer verderop een nieuwe universiteitsstad uit de grond gestampt. De boeken met oneven nummers bleven in Leuven, die met even nummers werden verscheept.
Gezonde uitleg
Het oude Leuven ademt historie en zou zonder haar universiteit een bijna vergeten provinciestadje zijn geweest. De KU telt ruim 62.000 studenten, op een bevolking van in totaal 104.000 mensen. In het Groot Begijnhof, bijna drie hectare groot, wonen studenten en gasthoogleraren. Zij kunnen daar ook naar de universiteitskerk, de veertiende-eeuwse Sint-Jan-de-Doper, die hoog en massief tussen de bakstenen huisjes staat. Adriaan Florensz. van Utrecht, de latere paus Adrianus VI, is in 1490 een van de pastoors van dit Begijnhof. De laatste begijn –een alleenstaande, religieuze vrouw die geen kloostergelofte aflegt– overlijdt in 1988.
Groot Begijnhof in Leuven, eigendom van de universiteit. beeld RD
Groot Begijnhof in Leuven. beeld RD
Groot Begijnhof in Leuven, eigendom van de universiteit. beeld RD
Groot Begijnhof in Leuven. beeld RDOude boeken zijn er ook in Leuven: vooral in de Maurits Sabbebibliotheek van de faculteit theologie en religiewetenschappen. Academisch bibliothecaris prof. dr. Wim François, hoogleraar geschiedenis van kerk en theologie in de vroegmoderne tijd, laat wat topstukken zien. Het eerste is de Dendermondecodex, een handschrift van de twaalfde-eeuwse theologe, componiste, dichteres en mystica Hildegard van Bingen. Het bevat zestig eenstemmige liederen voor liturgisch gebruik, maar ook een dialoog tussen een priester en de duivel.
Even verderop: de veertiende-eeuwse Bijbel van Anjou, 344 folio’s geitenperkament, versierd met tientallen kleurige miniaturen, als richtingwijzers in het Oude en Nieuwe Testament. In een andere vitrine, ook achter glas, ligt de Adrianuscodex, bladzijde na bladzijde volgeschreven door de enige Nederlandse paus, Adrianus VI, uit de tijd dat hij nog hoogleraar in Leuven was, tussen 1490 en 1510. Wat erin staat? „Een commentaar op het Bijbelboek Spreuken, enkele toespraken bij promoties en preken voor de Leuvense geestelijkheid.”
Handschrift van Hildegard von Bingen. beeld RD
Adrianuscodex. beeld RD
Prof. dr. Wim François, hoogleraar en academisch bibliothecaris van de Maurits Sabbebibliotheek in Leuven. beeld RDEen paar trappen af, een dubbele beveiligingsdeur door en daar is de bibliotheek waar in hoge bruine kasten de meest bejaarde boeken staan, de oudste uit de negende eeuw. François laat een zeventiende-eeuwse Bijbel zien, van de jezuïet Frans de Coster of Costerus, bijgenaamd de ”hamer der ketters”. In een opdrachtbrief, gericht aan de Staten-Generaal van de Noordelijke Nederlanden, legt hij uit dat zijn Bijbel vooral bedoeld is voor het gereformeerde deel van de bevolking. De reformatoren, die zich voortdurend op de Bijbel beriepen, hebben de Schrift helaas verkeerd geïnterpreteerd. En dat kon Costerus bewijzen, dacht hij. Hij had zijn editie voorzien van uitgebreide kanttekeningen met een „gezonde” uitleg van de Bijbelteksten, in overeenstemming met de kerkvaders en de traditie.
Kerkpolitiek
De Leuvense universiteit is dan al bijna twee eeuwen oud. Die begon met vier faculteiten: ”artes” (kunsten, de basisopleiding), kerkelijk recht, burgerlijk recht en geneeskunde. „De theologische faculteit is van 1432 en dus zeven jaar jonger”, zegt François in zijn werkkamer in de Maurits Sabbebibliotheek, met 1,3 miljoen boeken „een van de grootste, zo niet dé grootste theologische bibliotheek ter wereld”. Dat de faculteit niet meteen werd opgericht, daar zullen wel kerkpolitieke redenen voor zijn geweest, denkt de hoogleraar. „Studenten uit de Nederlanden gingen voorheen in Keulen en Parijs theologie studeren.”
De theologische faculteit telt nu zo’n 700 studenten, maar de „gouden eeuw” was toch wel de zestiende. „De theologie werd vernieuwd, juist ook door de strijd tegen de reformatorische overtuigingen. Eind 1518, begin 1519 circuleerde er in Leuven een boekje van Maarten Luther. De theologen bekeken dat en zagen onmiddellijk: dit is geen traditionele katholieke theologie. Ze maakten een soort samenvatting van het geschrift en stuurden een aantal stellingen naar de universiteit van Keulen, die de eerste belanghebbende was, omdat Luther uit de Duitse gebieden kwam. Hij werd veroordeeld, eerst door Keulen, toen door Leuven en vervolgens gaf ook Adrianus –toen bisschop van Tortosa en gouverneur van Spanje– daar zijn goedkeuring aan. Zo kregen de Leuvense theologen de rol van behoeders van het katholieke geloof.”
Rechtgelovigheid
De universiteit kwam pas in 1834, toen ze na een tijdelijke sluiting in de Franse tijd weer in Leuven van start ging, onder toezicht van de Belgische bisschoppen te staan. „Daarmee kreeg de kerk een flinke vinger in de pap bij benoemingen van de rector en de hoogleraren. Dat werd minder vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw, toen de samenleving seculariseerde en de splitsing van de universiteit tot een vertrouwensbreuk leidde.”
De theologische faculteit kent inmiddels ook protestantse docenten, al moet er bij de benoeming van katholieke hoogleraren wel toestemming vanuit Rome zijn. „Dat komt omdat de faculteit ook canoniek-rechtelijke graden verleent. Via het aartsbisdom Mechelen-Brussel is er toezicht op onze rechtgelovigheid, maar problemen heeft dat nooit opgeleverd. Het is echt niet zo dat professoren niet kunnen zeggen en denken wat ze willen omdat Rome steeds mee zit te kijken en de tik van de kromstaf nooit ver weg is. De meeste docenten zijn in de katholieke traditie opgegroeid en willen daar loyaal-kritisch tegenover staan.”
Nog altijd zit er een bisschop in de raad van bestuur van de KU Leuven, al heeft hij geen stemrecht meer. „In onze beginselverklaring staat nadrukkelijk dat de universiteit wortelt in de katholieke traditie en dat die doorwerkt in wat ze is en wil zijn. Zo volgen alle studenten het vak religie, zingeving en levensbeschouwing, waarin over de christelijke traditie wordt nagedacht. En op ritueel niveau: het academisch jaar start met een mis in de Sint-Pieterskerk.”
Hollands College
Die staat in de historische binnenstad van Leuven, naast het flamboyante gotische stadhuis, versierd met 236 beelden van geleerden, kunstenaars en andere beroemdheden. François geeft een rondleiding langs colleges en andere universiteitsgebouwen. Het gaat langs het pauscollege, vernoemd naar Adrianus VI. „Soms wordt hij de Nederlandse paus genoemd, maar eigenlijk was hij een Leuvense paus”, vindt de hoogleraar. „Adrianus kwam hier aan als jongeman, in 1476, en verliet Leuven pas echt in 1510. Dus hij is hier zo’n 35 jaar geweest. Daar zijn we best trots op.”
Dan de heuvel op, langs de Sint-Antoniuskapel („Hier ligt pater Damiaan begraven”) naar het Hollands College. Hier studeerden vanaf 1617 rooms-katholieke mannen uit het vacante bisdom Haarlem, in de calvinistische Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. „Ze studeerden in Leuven om daarna als priester terug te keren naar het missiegebied, waar de openbare uitoefening van de rooms-katholieke godsdienst verboden was.”
Dat het gebouw aan de voormalige beestenmarkt nog aardig intact is, is mede te danken aan collegepresident Willem van Leempoel, die in 1797 met de Franse bezetter heulde. Die hief dat jaar de hele universiteit op. Alle colleges in de stad sloten hun deuren, maar het gebouw van het Hollands College kwam redelijk ongeschonden de oorlog door. Van 1835 was het een vrouwenklooster met school, tot in 2008 de laatste zusters vertrokken.
Prof. dr. Bart Pattyn in het Hollands College in Leuven. beeld RD
Kapel in het Hollands College in Leuven. beeld RD
Hollands College in Leuven. beeld RD
Wapen van de KU Leuven, opgericht in 1425: ”Sedes Sapientiae” (zetel der wijsheid), een afbeelding van Maria met Kind. beeld RDHet Hollands College is tegenwoordig het domein van filosoof prof. dr. Bart Pattyn. De universitaire denktank Metaforum leidt er discussies en praatgroepen over actuele thema’s en andere „samenlevingsproblemen”. Maar er worden hier ook concerten gegeven, in de achttiende-eeuwse kapel op de bovenste verdieping. Het Van Peteghemorgel, met een rococokast uit 1773, moet nodig worden gerestaureerd, dat is wel duidelijk.
Omdat de universiteit jubileert, is er in het Hollands College een tentoonstelling te zien: Parallax, over „herinneringen die de toekomst vormgeven”. Dat levert allerlei kunstwerken op, zoals een beschilderde ”Sedes Sapientiae” (zetel der wijsheid), een sculptuur van Maria met Kind, die ook het beeldmerk van de universiteit is. Studenten en inwoners van Leuven kunnen vergelijkbare beelden komen beschilderen, waarna deze tijdelijk een plaatsje krijgen in het straatbeeld. Wie een beeldje vindt, mag het houden.
