Dus eerst die vraag maar: wat is dat eigenlijk, die orthodoxe kerk van Rusland en Oekraïne? Zelf maak ik voor artikelen en lezingen regelmatig gebruik van een handig model dat de hele wereldkerk in een enkele pennenstreek beschrijft. Dat is het model van de drie longen of drie tradities: de Latijnse of westerse, de Griekse of oosterse en de Syrische of oriëntaalse traditie.

De oudste maar ook kleinste en onbekendste long is de Syrische. Die stroming bestaat uit onderling heel verschillende kerken die teruggaan tot de wieg van het christendom, zoals de Syrisch-Orthodoxe Kerk in Syrië en Irak en de Koptisch-Orthodoxe Kerk in Egypte.

De twee andere kerktradities zijn veel groter geworden dan hun Syrische zus. Rome is met meer dan 1,2 miljard zielen met kop en schouders de grootste. De Rooms-Katholieke Kerk mag historisch gezien de kerk van het Westen heten, en is vandaag over de hele wereld aanwezig.

Maar toen Rome in 476 viel en het West-Romeinse Rijk ten onder ging, zag die toekomst er niet zo florissant uit. Gelukkig was daar de stad Constantinopel, zetel van het Oost-Romeinse of Byzantijnse Rijk. Daar, in wat nu Istanbul is, werd de vlam van het rooms-katholieke geloof brandend gehouden. Constantinopel werd met recht het tweede Rome genoemd.

In de eeuwen die volgden, groeiden de westerse en de oosterse traditie echter steeds verder uit elkaar. Totdat de bom barstte. In 1054 spraken de bisschoppen van Rome en die van Constantinopel over en weer vervloekingen over elkaar uit. Het grootste schisma uit de kerkgeschiedenis was een feit. De Griekse zus ging vanaf nu haar eigen weg.

Kievse Rijk

Maar hád die Griekse zus wel toekomst? Dat was nog maar de vraag. Al sinds de 7e eeuw lagen veel orthodoxe landen onder vuur van een nieuwe godsdienst uit de Arabische woestijn: de islam. De Syrische zus was al bijna weggevaagd, maar ook Constantinopel, het tweede Rome, werd vanaf 667 steeds opnieuw aangevallen. De stad hield het lang vol, maar in 1453 delfde ze definitief het onderspit. De bakermat van de oosterse orthodoxie was gevallen.

Gelukkig werd de vlam tijdig overgedragen aan weer een andere stad, zoals Constantinopel duizend jaar daarvoor zelf de vlam van Rome had overgenomen. Die stad was Kiev – hetzelfde Kiev waar in 882 de kiem voor het latere Russische rijk was gelegd. Hetzelfde Kiev waar in 988 vorst Vladimir zich had bekeerd tot het Byzantijnse, oosters-orthodoxe christendom, en zijn Kievse Rijk of Kievse Rus met hem. Kiev is de wieg van de oppermachtige Russische orthodoxie.

Het is waar, officieel is oecumenisch patriarch Bartholomeüs I van Constantinopel nog altijd het hoofd van de orthodoxie. Maar in de praktijk is de Russische patriarch Kirill veel machtiger. Met 150 miljoen Russisch-orthodoxe gelovigen drukt hij een enorm stempel op het totaal van 300 miljoen orthodoxe gelovigen wereldwijd.

Of drukte, liever gezegd. Want in oktober 2018 gebeurde het onvoorstelbare: de Russisch-Orthodoxe Kerk verbrak de banden met het patriarchaat van Constantinopel en maakt sindsdien officieel geen deel meer uit van de oosters-orthodoxe familie. De reden: Kiev. Want van wie is de kerk in Kiev? Van Moskou, zegt patriarch Kirill. Van Oekraïne, zegt de Oekraïense patriarch.

Patriarch Bartholomeüs van Constantinopel accepteerde de Oekraïense wens, waarop Moskou het orthodoxe huis met slaande ruzie verliet. Het leverde een bescheiden bericht op hier en daar in de media, maar het betekende een aardverschuiving in de orthodoxe wereld die wel werd vergeleken met het Grote Schisma van 1054. De grootste van alle lidkerken begon voor zichzelf.

Heilige Rus

Intussen radicaliseerde de Russisch-Orthodoxe Kerk steeds verder. Ze opent tegenwoordig uit wraak tegen de rest van de orthodoxe wereld in het algemeen en tegen de Oekraïens-Orthodoxe Kerk in het bijzonder overal eigen parochies, onder meer in Afrika. De orthodoxie moet nadrukkelijk verder als Russische orthodoxie, met Moskou eens te meer als het derde Rome.

Patriarch Kirill en de zijnen rechtvaardigen die ultranationalistische theologie met een beroep op de ideologie van het „heilige Rusland”, of ook wel de „heilige Rus.” Dit begrip omvat de hele Russische invloedssfeer, dus inclusief Wit-Rusland en Oekraïne. Het Oekraïense Kiev is in dit wereldbeeld het geestelijke centrum zoals Moskou het politieke centrum is.

Dit „heilige Rusland” is geroepen om de ware vertegenwoordiger van de orthodoxie te zijn en te strijden tegen allerlei dwalende kerken, zeker die in het Westen, die gevallen zijn voor de afgod van het liberalisme. Begin maart maakte patriarch Kirill dat weer eens expliciet in een preek waarin hij de kant van Poetin koos en waarin het Westen ervan langs kreeg vanwege de promotie van onder meer gay prides (lees hier de Engelse vertaling).

Het gedachtegoed hierachter is onlangs weersproken door het Orthodox Christian Studies Center. In een verklaring die is ondertekend door meer dan 500 orthodoxe theologen –óók uit Rusland zelf– verwerpen ze de heilige-Rus-theologie (lees hier de Nederlandse vertaling). Het is een „valse leer”, een „niet te verdedigen ketterij”, onder meer omdat Christus’ Koninkrijk niet van deze wereld is. En ook omdat in Christus iedereen gelijk is.

De theologen „smeken allen op wie deze verklaring betrekking heeft, terug te keren tot de eenheid des Geestes door de band des vredes.” Maar omdat de Russisch-orthodoxe kerkleiding, samen met Poetin, deze theologie al zeker twintig jaar uitdraagt, is niet te verwachten dat patriarch Kirill op dit punt opeens het licht gaat zien. Tenzij er een wonder gebeurt natuurlijk. Daar staat ook de orthodoxe geschiedenis gelukkig bol van.