Veel politiek en maatschappelijk denken zoekt zijn wortels in de Verlichting of in de moderne tijd erna; vanuit de idee dat daar radicaal werd gebroken met de christelijke middeleeuwen. Daarbij wordt voorbijgegaan aan de verregaande invloed die christelijke denkers op deze bewegingen hebben gehad. De idee dat ieder mens waardevol is, komt echt niet bij de Griekse of Romeinse elite vandaan. Ook de idee van een persoonlijk geweten vindt haar oorsprong in de meest radicale teksten uit de oudheid, die we nu terugvinden in het Nieuwe Testament. Denk aan de brief van Paulus aan de Galaten.

Het liberalisme, zeker de Amerikaanse variant, is gevormd door christelijke denkers die christelijke waarden omwerkten tot universele mensenrechten. Het socialisme vindt zijn oorsprong in een idee van sociale gerechtigheid, die niet kon ontstaan zonder de waarde die het christendom toekent aan het zwakke. Losgeraakt van christelijke wortels verworden deze bewegingen gemakkelijk tot niets ontziend kapitalisme of tot de dictatuur van het proletariaat. Het christendom heeft de potentie om deze bewegingen opnieuw te laten wortelen en met elkaar te verbinden.

Vrede en moraliteit

Een christelijke denker die van grote invloed is geweest op latere filosofische, wetenschappelijke en culturele ontwikkelingen is Augustinus. Hij maakt in zijn meesterwerk ”De Civitate Dei” categorisch onderscheid tussen de ”stad van God” en de ”stad van de wereld”. In boek 1 stelt hij dat hij het werk schrijft in reactie op de stelling dat de val van Rome aantoont dat het christendom gefaald heeft. Hij toont aan dat er in de geschiedenis onderscheid is tussen de eeuwige, maar zwervende, ”stad van God” en wereldrijken die komen en gaan.

In boek 19 schetst Augustinus hoe christenen burgers zijn van deze twee werelden. Zij „respecteren” de wetten van de wereldse stad, maar tegelijkertijd voegen zij vrede en moraliteit toe die ze ontlenen aan de hemelse stad. Zo dragen christenen bij aan een aards vrederijk, waar zij zelf toch niet geheel deel van uitmaken. Augustinus houdt niet op te verwijzen naar het pelgrim zijn van die andere stad, waar de ware bron van het goede is.

De boodschap van Augustinus is relevanter dan ooit. Enerzijds hebben de waarden van het christendom de westerse cultuur zo diep beïnvloed dat de seculiere westerling het zich nog minder bewust is dan een vis zich bewust is van het water waarin hij zwemt. Anderzijds is de wereld om ons heen hard bezig verder te seculariseren. Als zodanig is de secularisatie een beweging die al begon bij Augustinus: wat begon met het onderscheiden van twee steden, ontwikkelde zich door, via de investituurstrijd (strijd tussen het gezag van keizer en paus), tot de hedendaagse scheiding van kerk en staat. Die beweging betekende een beperking van de invloed van de staat op het morele geluid van de kerk. Secularisatie vandaag de dag neemt echter ook een andere vorm aan, namelijk een inperking van dat morele geluid.

Formatie

Die ontwikkeling van het seculiere zien we terug in het formatiedocument van de VVD en D66. Daarin stellen de partijen dat de gemeenschap geen (morele) rol zou moeten spelen, en dat het publieke domein gekenmerkt zou moeten worden door een niet-morele pragmatische aanpak. Vergelijk dat eens met de boodschap van Augustinus dat christenen een bijdrage leveren aan de aardse stad in de vorm van moraliteit en vrede.

Die boodschap van moraliteit en vrede is belangrijk, want de niet-morele pragmatische aanpak van de VVD en D66 vergroot de polarisatie in de samenleving en creëert een grijze, moreel lege ruimte. Je zou kunnen zeggen dat die niet-morele pragmatische aanpak het water ontkent waarin wij zwemmen en negeert dat er vissen stikken. Het ongerijmde van die niet-morele pragmatische aanpak is snel aan te tonen als we die uitdagen. De gedachte dat alles mag wat niet tegen de wet is, stort snel in elkaar als we wat gedachte-experimenten doen: Hoe zou ons dorp eruitzien als niemand meer rekening hield met elkaar in het verkeer? Hoe fijn is het samenleven als je buren de grenzen van het recht om luide muziek te maken opzoeken?

Sterker nog: de wetgeving kan niet zonder sociale normen. Zonder sociale normen is zelfs een politiestaat niet in staat de wetten te handhaven. Een maatschappij met een sterke sociale norm heeft daarentegen weinig gezagsdragers nodig. Er valt heus wel wat op de jaren 50 af te dingen, maar de vrede en moraliteit uit die tijd zorgden ervoor dat de overheid het een stuk gemakkelijker had qua ordehandhaving dan nu.

Broodnodig

Het is daarom belangrijk dat de kerk en christelijke maatschappelijke en politieke organisaties blijven praten over vrede en moraliteit, christelijke deugden en normen en waarden. Juist vanwege de sociale normering die de samenleving broodnodig heeft en vanwege de bruggen die geslagen moeten worden. De scheiding tussen kerk en staat zou geen argument moeten zijn dat de kerk de mond snoert, maar het argument om vanuit de ”hemelse stad” de ”aardse stad” te voeden met hemels brood.

Christelijke maatschappelijke en politieke organisaties kunnen bruggen slaan door consequent te communiceren vanuit hun waarden. Ik betoogde al dat de beginselen van liberale en socialistische bewegingen ontleend zijn aan christelijke waarden. Dat is dan ook waar de bruggen geslagen kunnen worden. Neem bijvoorbeeld het gepolitiseerde thema migratie: De kerk heeft daar echt iets te zeggen als het gaat over wat lokale gemeenschappen kunnen dragen, maar ook over humane omgang met vreemdelingen. Die dominee uit Harskamp heeft dat heel goed begrepen (RD 25-8). Of neem het thema van het zelfgekozen levenseinde (een duidelijk thema in de VVD-D66-notitie): de kerk heeft genoeg mensen in haar achterban met een hoge leeftijd om te kunnen invoelen dat dit soort keuzes nooit autonoom gemaakt worden. Dat dit soort keuzes afhangen van de sociale omstandigheden, zouden socialistische partijen zich meer mogen aantrekken.

Toekomstige generaties

Als het gaat om het brengen van een sociale norm is het niet gek dat hiervoor de invloed van het onderwijs wordt benut. Daarmee investeer je in het normen- en waardenpatroon van toekomstige generaties. Dat dit een thema is in de VVD-D66-notitie, hoeft daarom niet te verbazen. Daarmee is het een thema waarover christelijke maatschappelijke en politieke organisaties zich moeten uitspreken en waarover ze tot overeenstemming moeten komen met liberale en socialistische partijen.

Een onderwerp dat daarbij na aan mijn hart ligt, is de sociale normering rond drugs en drugsgebruik. Wetgeving en handhaving zijn één ding, maar preventieve interventies op scholen zijn nog veel belangrijker. In een liberale samenleving is persoonlijke weerbaarheid van groot belang, maar een gezamenlijke sociale norm kan de samenleving ook transformeren naar drugsvrij en gezond. Genoeg reden om over sociale normen te blijven spreken en schrijven.

De auteur is schrijver en publicist, eigenaar van bureau voor conflictbegeleiding LeerKracht en directeur van stichting Chris en Voorkom!