Klapperende tentzeilen, regen en blubberige paden. Maar ook mannen die geconcentreerd zitten te schaken en kinderen die op een berg grint aan het spelen zijn. Met de expositie ”Now You See Me Moria” bieden vluchtelingen en migranten op Lesbos een bijzonder inkijkje in hun dagelijks bestaan.
Amir (21) vluchtte in 2019 uit Afghanistan. Hij verblijft in een tentenkamp met zo’n 5000 ontheemden in Mavrovouni op het Griekse eiland Lesbos, pal aan de Egeïsche Zee. Daar deelt hij een tent met negen andere mannen. „Ik geef Engelse les aan kinderen en volwassenen en speel potjes schaak met mijn vrienden”, laat hij via WhatsApp weten op de vraag hoe hij de dagen doorbrengt.
Tussen zijn dagelijkse bezigheden door maakt Amir –die om veiligheidsredenen niet met zijn achternaam in de krant wil– foto’s met zijn telefoon. Wie het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam bezoekt, ziet een selectie van zijn opnamen. Foto’s van Amir en andere vluchtelingen en migranten op Lesbos geven, samen met een compilatie van video’s, een beeld van hun leven.
De expositie laat twee gezichten van het vluchtelingenkamp zien. Een video begint met een rijtje Crocs die in de stromende regen in de blubber voor de ingang van een tent staan. Even later zoomt de camera in op een aardbeientaart waar slagroom op gespoten wordt en op dansende en sportende vluchtelingen. Zo worden grauwe en grijze beelden afgewisseld met alledaagse taferelen waar het plezier van afspat.
De Spaanse beeldredacteur Noemí (41), die evenals de deelnemende vluchtelingen zonder achternaam naar buiten treedt, is een van de drijvende krachten achter de vorige week geopende expositie. Ze woont bijna negen jaar in Nederland en had enige tijd een relatie met een Afghaanse vluchteling die via Lesbos naar Nederland reisde. Hierdoor leerde ze meer Afghanen kennen en groeide haar interesse in hun vluchtverhalen.
Puurheid
Op dit moment is Noemí bezig met de afronding van de master film en fotografie aan de Universiteit Leiden. Afgelopen jaar zag ze op de Facebookpagina van een Afghaanse journalist foto’s die Amir in het toenmalige vluchtelingenkamp Moria op Lesbos had gemaakt. „De authenticiteit en puurheid van de beelden trof me. Amir is niet op zoek naar fraaie composities en maakt geen foto’s om er prijzen mee te winnen. Hij toont het dagelijks leven van vluchtelingen, zonder hun privacy te schenden.”
Noemí zocht contact met Amir. In augustus 2020 sloegen ze de handen ineen voor het project Now You See Me Moria. Sindsdien verschijnen er vrijwel dagelijks foto’s op de gelijknamige pagina op Instagram, soms voorzien van korte teksten. „Hierdoor kunnen meer mensen zien hoe het leven in het vluchtelingenkamp op Lesbos eruitziet”, zegt Noemí. Ze noemt dat van belang omdat persfotografen in het kamp doorgaans niet welkom zijn.
De foto’s op Instagram worden inmiddels niet meer alleen door Amir gemaakt. In de loop der tijd haakten enkele andere Afghanen en de Syriër Qutaeba bij het project aan. Met Amir en Qutaeba heeft Noemí dagelijks contact, met de anderen minder frequent. „Qutaeba heeft twee dochtertjes. Binnen een maand verwachten hij en zijn vrouw een baby. Voor een zwangere vrouw zijn de omstandigheden in het tentenkamp verschrikkelijk. Ze kan bijvoorbeeld maar één keer in de week vijftien minuten douchen.”
Storm of brand
Noemí geeft de fotograferende vluchtelingen geen aanwijzingen of instructies. „Ze moeten foto’s maken van wat voor hen interessant is of wat zij willen laten zien. Media laten vaak extreme beelden zien, van een storm of een brand in het kamp. Amir toont gewone, dagelijkse bezigheden zoals eten, de was doen, schoonmaken. Iemand zei: „Deze foto’s maken mij duidelijk hoeveel overeenkomsten er zijn tussen vluchtelingen en mij, in plaats van hoe verschillend we zijn.””
Een van de deelnemers stuurde vaak foto’s van bloemen door. „Toen ik vroeg waarom hij dat deed, zei hij: „In de natuur vergeet ik waar ik ben.” Dat emotioneerde me.” Ook een foto van een regenboog boven de tenten raakte Noemí. „Te midden van alle misère in het kamp had de fotograaf oog voor de schoonheid van een regenboog.”
Aya Musa is programmeur in het Nederlands Fotomuseum. Hij ontdekte eind vorig jaar de beelden van Now You See Me Moria op Instagram. Kort daarna ontmoette hij Noemí op de Universiteit Leiden. Al snel ontstond het idee van een expositie. „De beelden raken me. De puurheid, maar ook de heftigheid. Je ziet de was wapperen aan de lijn, nee aan prikkeldraad”, zegt Musa. De beelden getuigen van een „genadeloze eerlijkheid”, zegt hij meer dan eens.
Musa wijst op de foto van een meisje –rode jurk, mondmasker– tegen de achtergrond van de witte muur van het oude kamp Moria op Lesbos, voor de brand in september 2020. Hij maakt even een uitstapje naar de andere expositie in het museum: ”Eregalerij van de Nederlandse fotografie”. Daar prijkt een zwart-witfoto van een jongetje met een pan in de hand tijdens de Hongerwinter in Amsterdam. De programmeur noemt de gelijkenis tussen de twee kinderen treffend.
De expositie ”Now You See Me Moria” past in de traditie van het Nederlands Fotomuseum, zegt Musa. „Wij brengen visuele verhalen die ertoe doen. Als er één verhaal is dat er op dit moment toe doet, is het dat van de vluchtelingen in Moria.”
De mensen achter het project willen niet slechts beelden doorgeven. „Wij eisen een onmiddellijke evacuatie van het kamp!” meldt hun Instagrampagina. De initiatiefnemers willen de „erbarmelijke omstandigheden” aan de kaak stellen en roepen politici op maatregelen te nemen.
Past zo’n doelstelling bij een museum? Directeur Birgit Donker knikt, zonder aarzelen. „Ons museum staat midden in de samenleving en heeft een traditie van betrokkenheid op mensen die het niet gemakkelijk hebben. We nemen stelling voor menselijkheid. Daar past deze expositie goed bij.”
Hoop verloren
Amir verblijft inmiddels anderhalf jaar op Lesbos. Toen hij er arriveerde, hoopte hij door te kunnen reizen naar Duitsland of een ander Europees land. „Ik wil piloot worden of een goede fotograaf.” Inmiddels werd zijn asielaanvraag in Griekenland afgewezen. Nu wacht hij op een uitspraak over het beroep tegen de afwijzing. „Ik zoek een leven in vrede, maar heb mijn hoop verloren”, zegt hij aan de vooravond van Wereldvluchtelingendag op 20 juni.
Hoewel hij het psychisch zwaar heeft, blijft hij actief als docent Engels in het kamp. En blijft hij met zijn foto’s de wereld tonen hoe het leven achter de hekken van het tentenkamp eruitziet. „Vluchtelingen zijn mensen zoals ieder ander. Ik hoop dat Europa hun kansen geeft. Iedereen verdient een veilige plek om vreedzaam met zijn familie te leven.”
