In zijn opiniebijdrage ”Oplossing milieuprobleem ligt bij gedrag individuele mens” (RD 9-6) betoogt dr. Dommerholt dat het milieuprobleem een gevolg is van welvaartsgroei, die weer tot stand wordt gebracht door menselijke hebzucht. Hij concludeert dat de oplossing van het milieuprobleem daarom bij ons als individuen ligt: we moeten ons zondige gedrag aanpakken.

Het laatste kunnen wij alleen maar toejuichen. Verbeter de wereld, begin bij jezelf. De achterliggende probleemanalyse is echter veel te kort door de bocht. Deze doet geen recht aan de economische wetenschap en schetst een overdreven negatief mensbeeld.

Volgens Dommerholt zijn wij „allemaal besmet met het hebzuchtvirus (…) en een vaccin tegen dit virus is er niet.” Een mooie, actuele beeldspraak, maar klopt deze ook? In navolging van de Heidelbergse Catechismus kunnen we stellen dat alle mensen tot hebzucht geneigd zijn, maar dat is nog iets anders dan dat iedereen vanuit hebzucht handelt. Zou het gezegde ”de gelegenheid maakt de dief” niet ook voor de hebzuchtige gelden? Vertonen mensen dan in het geheel geen sporen van mededeelzaamheid en zelfopoffering? De auteur beroept zich op onze beruchte landgenoot Bernard Mandeville, die heel het menselijk gedrag meende te kunnen herleiden tot eigenliefde. Vrijwel alle filosofen en theologen in zijn tijd vonden dit veel te zwartgallig. Dit mensbeeld deed geen recht aan een naar Gods beeld geschapen wezen.

Dommerholt trapt daarnaast in de klassieke fout van het verwarren van hebzucht en een gezonde hoop op winst. Niet ieder verlangen naar geld en goed is hebzucht. Mensen rekenen op loon naar werken en winst op investering om zo in hun dagelijks brood te voorzien. Van hebzucht is pas sprake wanneer we besmet zijn met een onverzadigbaar verlangen naar meer dan we redelijkerwijs nodig hebben.

Adam Smith

De klacht dat ondeugden in de economie een grote rol spelen, is van alle tijden. Er valt veel voor te zeggen dat de economie vastloopt wanneer ongebreidelde hebzucht haar gang kan gaan. Maar de bekende econoom Adam Smith stelde in reactie op Mandeville al dat het er in de praktijk niet zo ondeugdzaam aan toegaat. Hoewel de deelnemers aan de economie handelen uit eigenbelang, moeten zij evengoed oog hebben voor het belang van de ander om tot economische transacties te kunnen komen. Daar komt bij dat een (kapitalistische) economie pas floreert wanneer deugden als eerlijkheid, rechtvaardigheid en welwillendheid tot ontwikkeling komen. Gelukkig vindt dit inzicht steeds meer ingang bij hedendaagse economen.

Dommerholts visie op de economische wetenschap doet haar beoefenaars vroeger en nu dan ook tekort. Volgens hem wordt zij sinds haar ontstaan „gedomineerd door een focus op financiële waardecreatie (…) waarbij winstmaximalisatie het ultieme doel is.”

Wij zijn het met hem eens dat dit geen houdbare visie is, maar zo steekt de economische wetenschap ook niet in elkaar. Reeds in de tijd van Adam Smith kwam de nadruk te liggen op het welvarend maken van alle landen en klassen. Zijns inziens kon er „nooit sprake zijn van een bloeiende, gelukkige samenleving wanneer het overgrote deel van de leden van die samenleving in armoede en ellende moet leven.” De focus op financiële waardecreatie, winstmaximalisatie en niet te vergeten aandeelhouderswaarde is juist een tamelijk recente uitvinding van de jaren 60 en 70, die bovendien alweer op haar retour is.

Doelen

De onjuiste focus in de economische wetenschap kon alleen ontstaan omdat het centrale doel, het oplossen van armoede, destijds in het Westen min of meer bereikt was. Het is dan ook onwaar dat „meer welvaart in met name de rijke landen enkel kan bestaan doordat elders ter wereld mensen in armoede leven.” Integendeel! In de negentiende eeuw nog leefde de overgrote meerderheid op aarde in armoede. Door technologische ontwikkelingen, politieke moed en niet te vergeten (economische) ideeën is in het Westen het grootste deel van de mensen aan de armoede ontsnapt; en blijkens de statistieken heeft de rest van de wereld daarvan meegeprofiteerd.

Het punt waar het om draait, is dat de economische wetenschap een middel is, dat zowel op een goede als op een verkeerde manier kan worden ingezet. Daarbij spelen de aannames waarop theorieën en beleid worden gebaseerd een belangrijke rol. Gaan we ervan uit dat een bedrijf er uitsluitend is voor zijn aandeelhouders, dat mensen alleen maar aan zichzelf denken en dat daar niets mis mee is, dan is het resultaat inderdaad een onbarmhartige, hebzuchtige meritocratie waarin velen arm blijven en natuur en milieu het kind van de rekening zijn.

Als we de economische wetenschap echter insteken vanuit het idee dat een bedrijf er voor alle belanghebbenden is, dat mensen met elkaar willen samenwerken en dat er daarbij met natuur en milieu rekening moet worden gehouden, dan zijn de uitkomsten heel anders. Dan kan de economie ons juist helpen bij het bereiken van die doelen. En kan zij (onvermoede) zonden aan het licht brengen die, zo zeggen we Dommerholt na, vragen om een persoonlijke bekering.

Ard Jan Biemond MSc en dr. Joost Hengstmengel zijn verbonden aan het Erasmus Economics & Theology Institute (EETI) van de Erasmus Universiteit Rotterdam.