Premier Rutte die zijn excuses uitspreekt voor de Holocaust, NS-voorman Veenman die de Joodse gemeenschap zijn verontschuldigingen aanbiedt voor de rol van spoorwegbedrijven in de Tweede Wereldoorlog, kerken die schuld belijden over hun houding omtrent de Shoah. De bereidheid om excuus aan te bieden voor zaken uit het verleden neemt de laatste decennia toe, concludeert de Driestarscholiere en toekomstig studente Taal- en Cultuurstudies in haar werkstuk over de excuus­bereidheid voor de Holocaust en het slavernijverleden. „Er is sprake van een excuuscultuur.”

Wat zijn motieven om excuses aan te bieden voor zwarte bladzijdes uit het verleden?

„Erkenning voor het leed dat anderen is aangedaan en verantwoordelijkheid nemen voor de eigen rol daarin, is de belangrijkste reden. Men hoopt daarnaast dat publieke erkenning van fouten uit het verleden zal leiden tot herstel.

Voor mijn profielwerkstuk sprak ik onder anderen Mourad Taimounti, voormalig DENK-fractievoorzitter in Amsterdam. Hij legde er de vinger bij dat woorden wel belangrijk zijn, maar dat het gaat om de stappen die gezet worden om dergelijke situaties te voorkomen. Als er bijvoorbeeld excuses gemaakt worden voor de slavernij, is het belangrijk dat er ook aandacht is voor het bestrijden van racisme en antisemitisme.”

Je hebt kerken expliciet betrokken in je onderzoek. Hoe verhouden zij zich tot de Holocaust en het slavernijverleden?

„In 2020 hebben diverse kerken schuld beleden voor hun rol in de Tweede Wereldoorlog. Een schuldbelijdenis is vrijblijvender tegenover de slachtoffers en nabestaanden dan excuses, zei ds. C. Sonneveld, een van de personen die ik heb geïnterviewd. Als je aan iemand je excuus aanbiedt, is die persoon namelijk min of meer genoodzaakt dat te aanvaarden.

Op de schuldbelijdenis van 2020 kwam de nodige kritiek. Zo hadden volgens historicus Berkelaar veel protestanten zich tamelijk moedig gedragen tegenover het Joodse volk. Hij vroeg zich af of de schuldbelijdenis terecht was. Enkele kinderen van oud-verzetsmensen vonden daarnaast dat er te weinig erkenning was voor het verzet.

In 2013 publiceerde de Raad van Kerken een verantwoording over het slavernijverleden. Ook daarop kwam kritiek. Er zou te weinig aandacht zijn voor de historische context. Tegelijkertijd denk ik dat je met dat argument niet alles uit het verleden kunt gladstrijken. De toenmalige predikant Bernardus Smijtegelt sprak bijvoorbeeld over ”mensendiefstal” en keurde slavernij daarmee duidelijk af.”

Hoe spreekt de Bijbel over het dragen van verantwoordelijkheid voor het verleden?

„Daniël, Ezra en Nehemia betrekken de daden van hun voorouders op zichzelf. Ze spreken regelmatig over „wij en onze vaderen.” Een Bijbelse notie is daarnaast dat het oordeel over zondige daden kan doorwerken tot in de derde en vierde generatie. Dat het nageslacht betrokken wordt bij het oordeel wil overigens niet zeggen dat dat ook verantwoordelijk wordt gehouden voor de gedane zonden. De collectieve en de individuele verantwoordelijkheid blijven in de Bijbel naast elkaar staan.”

Hoe kijk je zelf aan tegen het aanbieden van excuses rondom de Holocaust en de slavernij?

„Ik vind het goed dat er door verschillende partijen excuses is aangeboden voor de Holocaust. Voor het slavernijverleden ligt het wat mij betreft ingewikkelder. Dat is langer geleden en er is meer onduidelijkheid over de feiten.

In beide gevallen geldt dat excuses nooit mogen leiden tot een houding van hoogmoed. De gemeente Amsterdam schreef recent in een voorstel over excuses voor de slavernij over „de ballast van het verleden achter zich te laten.” De gedachte is dan dat men niet meer voor het verleden aansprakelijk gesteld kan worden als er eenmaal excuses aangeboden zijn. Dat vind ik een kwalijke gedachtegang.”

Wat heb je geleerd van het schrijven van het profielwerkstuk?

„De oorlog is steeds meer het verhaal van de Shoah geworden. Na de oorlog ging het vaak over daders en helden, pas later over slachtoffers. Daarnaast werd de kring van daders steeds breder getrokken: eerst de NSB’er en de Duitser, uiteindelijk zo ongeveer het hele Nederlandse volk. Dat verklaart ook deels de toenemende excuusbereidheid in ons land.”