Op 19 september 1941 werd Kiev veroverd door het zesde Duitse leger. De Duiters stelden een Sonderkommando samen met SS’ers, Oekraïens politiepersoneel en paramilitairen van Oekraïense nationalistische groepen.

Kiev telde toen ongeveer 170.000 Joodse inwoners. Het merendeel vluchtte voor het Duitse leger. De overgebleven Joden moesten verplicht naar de ravijn Babi Jar komen. In twee dagen tijd schoten de Duitsers 33.771 Joden neer. De lijken stapelden zich op in het ravijn. Slechts 29 Joden overleefden. Op de website van Yad Vashem staat het hartverscheurende getuigenis van een van hen: Dina Pronichev-Vasserman.

In 1961 schreef de Russische dichter Yevtusenko een gedicht over de massamoord bij Babi Jar bij Kiev. De beginregels zijn: „Er staat geen monument bij Babi Jar. Er is alleen de steile afgrond, als een ruwe gedenksteen. Ik ben bang […]” In 1991 kwam er eindelijk een monument bij het massagraf, waar in totaal honderdduizend vermoorde Joden liggen.

Zegenspreuk

Waarom duurde dat zo lang? De Sovjet Unie had wel aandacht voor andere holocaustplaatsen zoals Kamp Auschwitz. Voor de overdracht van Mauthausen in 1947 aan de staat Oostenrijk eisten de Sovjets dat het een waardige gedenkplaats zou worden. Babi Jar miste die waardigheid. De geschiedenis van Babi Jar was niet alleen voor Duitsland, maar ook voor Oekraïne een zwarte bladzijde.

Nu, tachtig jaar na de massamoord, is daar een heel bijzonder monument bijgekomen: een uitvouwbare houten synagoge ontworpen door architect Manuel Herz. In gesloten toestand is het een vlak van 8 bij 11 meter. Bij opening ontvouwt zich een prachtig beschilderd interieur van een oude synagoge met een oppervlak van 150 m2. Het herinnert aan de tijd van de vrome Joodse gemeenschappen op het platteland van Oost-Europa.

Het plafond van deze wonderlijke synagoge is een weergave van de hemel op 19 september 1941. Op de wanden bevinden zich prachtige decoraties, maar ook Hebreeuwse teksten zoals het Sjema, de Joodse geloofsbelijdenis en een zegenspreuk om een nachtmerrie te veranderen in een mooie droom. Die stond eerder op de synagoge uit 1650 in Gwoździec. Die synagoge werd in 1941 door de Duitsers verwoest.