Iedereen in Ierland wist wel dat er een zweem van mysterie hing rond de ”mother and baby homes”, rooms-katholieke opvanghuizen voor ongehuwde, zwangere vrouwen, waarvan de laatste in 1998 werd gesloten. Toch kwam het publieke debat over deze tehuizen pas rond 2014 op gang, nadat een lokale historica in Tuam, een stadje in het westen van Ierland, een schokkende ontdekking had gedaan (zie: ”De schokkende ontdekking van Catherine Corless”). „Om dat te kunnen begrijpen, moet je iets weten van de gecompliceerde geschiedenis die Ierland heeft in de omgang met de geboorte van baby’s buiten het huwelijk”, zegt Ierlandkenner dr. Joost Augusteijn, universitair hoofddocent aan het Instituut voor Geschiedenis aan de Universiteit Leiden.

Daar komt bij dat het rapport een nieuw hoofdstuk is in een reeks van schandalen (zie: ”Kerk en staat bieden voor derde keer excuses aan”). Het is inmiddels de derde keer dat de Rooms-Katholieke Kerk en de regering in Ierland hun excuses aanbieden voor wantoestanden die zijn ontstaan in een poging om sociaal onwenselijk gedrag uit te bannen. Augusteijn: „Het is de derde stap in een hele ‘litanie’, zou je kunnen zeggen. Ierland heeft heel veel om mee in het reine te komen.”

De Ierlandkenner stelt dat het er in de tehuizen „harteloos” aan toe ging. „Maar het is ook zo dat de maatschappij een zekere medeplichtigheid had aan deze praktijk. Er heerste namelijk ook de opvatting dat meisjes die ongehuwd zwanger raakten het er zelf naar gemaakt hadden. Zulke gedachten leven in de Ierse maatschappij nog steeds, al zie je dat jongeren en de meer progressieve kant van de maatschappij er wel andere ideeën op nahouden. Toen ik mijn vrouw, een Ierse, in 1984 leerde kennen, kwam ik er ook achter dat de generatie van haar ouders er op dit gebied stellige opvattingen op nahield.”

En toch: hoe hééft dit kunnen gebeuren?

„Het is in zekere zin niet abnormaal dat in Ierland een probleem werd gemaakt van zwangerschappen bij ongetrouwde vrouwen. Ook elders kwam je dat tegen. In Frankrijk werd het tijdens de Eerste Wereldoorlog mogelijk om te trouwen met een overleden persoon. Zodat vrouwen die zwanger waren van een soldaat die sneuvelde, toch een wettig kind zouden krijgen.

In Ierland heeft de thematiek rond ongehuwd zwangere vrouwen wel een diepere dimensie. Dat heeft alles te maken met de sterk ontwikkelde verwevenheid van kerk en staat. De Rooms-Katholieke Kerk in Ierland is sterk verbonden geraakt met de onafhankelijkheidsstrijd (zie: ”De macht van de Ierse kerk”). De kerk kreeg in het zelfstandige Ierland van de 20e eeuw steeds meer zeggingskracht. De Ierse premier legde besluiten eind jaren 20 bijvoorbeeld eerst voor aan de aartsbisschop en dan pas aan het parlement.

Die verwevenheid van staat en kerk zorgde er echter ook voor dat de sociale problematiek op het bordje van de kerken kwam te liggen. Die namen hun verantwoordelijkheid. Zo werden scholen –de meeste rooms-katholiek, sommige protestants– gerund door kerken. En de kerken konden zelf bepalen wat er gebeurde. Ook kende de Ierse samenleving, in tegenstelling tot Nederland, geen seculiere zuil. Je kon er niet niet-religieus zijn. Tot in de jaren 80 bezocht ruim 90 procent van de Ieren eens per week een mis en de helft van hen zelfs meerdere keren per week. De sociale druk om dat te doen was gigantisch.

In die samenleving kon het gebeuren dat in 1977 een familie gedwongen werd om een 13-jarige dochter die zwanger was geraakt na een verkrachting, ter adoptie naar een opvanghuis te brengen. Zij werd na de bevalling een tijd tewerkgesteld voor de betaling en de baby werd ter adoptie aangeboden. De plaatselijke priester verbood het ziekenhuis om haar te verzorgen.”

Hoe reageert de bevolking op de zaak?

„Een beetje dubbel. Enerzijds zijn veel mensen blij met de excuses van kerk en overheid, anderzijds klinkt er nog steeds kritiek. De premier en de bisschop hebben excuses gemaakt, maar er werd tegelijkertijd op gewezen dat de maatschappij tekortgeschoten is. Waarop mensen kunnen denken: Ja, maar ík heb nooit iemand zo behandeld.”

Welke invloed heeft deze zaak op de positie van de Rooms-Katholieke Kerk in Ierland?

„Die positie van de Ierse kerk is de laatste jaren al sterk verzwakt. Zij was in de jaren 80, dus nog niet eens heel lang geleden, heel dominant. Echtscheiding was toen verboden en de bevolking liet tijdens een referendum weten dat zo te willen houden. Al was er wel een beweging die de kerkelijke invloed op de staat wilde verminderen.

In de jaren 90 kwamen schandalen en kindermisbruik binnen de kerk openbaar. Die zaken hebben het gezag van de kerk ernstig ondergraven. Sindsdien is Ierland op het gebied van sociaal-ethische kwesties heel duidelijk opgeschoven. Zo is het homohuwelijk gelegaliseerd en is abortus in bepaalde gevallen toegestaan. De opvattingen van de kerk zijn niet veranderd, maar zij heeft niet meer de invloed om sociaal-ethische veranderingen tegen te houden.

Al zijn verreweg de meeste Ieren nog altijd opgegroeid in een kerkelijke context. Bijna iedereen is gedoopt en heeft communie gedaan, al is niet iedere Ier meer een actief kerklid. Tot voor kort was het niet eens mogelijk om aangifte te doen van een geboorte op het stadhuis; je moest bij de priester of de dominee zijn, omdat zij als ‘ambtenaren van de burgerlijke stand’ fungeerden.”

Waarheid

Bijna veertig jaar later brengt Corless, na speurwerk in archieven, een schokkende waarheid aan het licht: in het tehuis zijn 800 kinderen gestorven. De sterfgevallen zijn geregistreerd, maar van vrijwel alle kinderen is onduidelijk waar zij zijn begraven.

Corless pleit in 2014 voor de komst van een herinneringsmonument met daarop de namen van de kinderen. Intussen geeft een bericht over de kwestie in een Ierse krant de zaak internationale bekendheid. De regering laat een landelijk onderzoek instellen naar de praktijken in ”mother and baby homes” in de 20e eeuw.

De onderzoekscommissie is in 2017 „geschokt” dat er „aanzienlijke hoeveelheden menselijke resten” zijn gevonden in een twintig kamers tellend ondergronds bouwwerk –als onderdeel van een septische tank, voor de afvoer van water– in Tuam. Er blijken levenloos geboren kinderen te zijn begraven, maar ook peuters van enkele jaren oud.

Uiteindelijk blijkt dat in Tuam in een periode van 36 jaar 802 kinderen zijn gestorven. Twaalf moeders stierven, van wie de meesten bij de bevalling. De geschiedenis van het tehuis in Tuam is helaas niet uniek. Zo blijkt dat in het Bessborough Mother and Baby Home in Cork ruim 9000 kinderen zijn gestorven en dat van slechts 64 van hen bekend is waar zij begraven zijn.

In het eindrapport, dat ruim een week geleden verscheen, blijkt dat in de achttien onderzochte instellingen zo’n 9000 kinderen zijn gestorven – circa 15 procent van alle kinderen die in de tehuizen hebben gewoond.

De Zusters van Bon Secours hebben hun excuses aangeboden en zullen meewerken aan een vergoedingsprogramma. „We geven in het bijzonder toe dat zuigelingen en kinderen die in het tehuis zijn gestorven, begraven zijn op een onrespectvolle en onacceptabele manier. Dat alles spijt ons zeer.”

Gemengde gevoelens

Op de excuses wordt met gemengde gevoelens gereageerd, stelt Augusteijn. Dat komt mede doordat de overheid eerst geen openheid wilde geven over de adoptie van kinderen uit tehuizen. De regering stelde ten onrechte dat de grondwet daarvoor gewijzigd moest worden. „Na het verschijnen van het rapport kreeg ik een mailtje van iemand die vanuit een Iers thuis door een gezin hier in Nederland is geadopteerd. Tot dan toe wist ik niet dat er ook Ierse kinderen vanuit tehuizen naar Nederland zijn gekomen. Wel is al langer bekend dat er veel kinderen in Amerika terecht zijn gekomen.” Overigens hebben de onderzoekers geen bewijs gevonden voor gedwongen buitenlandse adopties waarvoor veel geld zou zijn betaald.

De ”Coalition of Mother and Baby Home Survivors” vindt dat het rapport veel te laat is verschenen. Ook is het „fundamenteel incompleet, omdat het het grotere thema van de gedwongen scheiding van alleenstaande moeders en hun baby’s als overheidsbeleid negeert.” In zijn excuses ging premier Martin daar wel op in: „We hadden een totaal verwrongen houding jegens seksualiteit en intimiteit, en jonge moeders en hun zonen en dochters werden gedwongen om een verschrikkelijke prijs te betalen voor die disfunctie.”

De vraag of er de komende jaren nog meer grote kwesties aan het licht zullen komen, is volgens Augusteijn niet eenvoudig te beantwoorden. „Er zijn momenteel geen directe aanwijzingen voor. Al zou er onderzoek mogelijk zijn naar kleinere instituten als bejaardenhuizen of verzorgingshuizen, die ook goeddeels door de kerk werden gerund.”

Nederland

Ook in Nederland zijn kerkelijke tehuizen geweest die vergelijkbaar zijn met de Ierse ”mother and baby homes”, aldus Augusteijn. „Een van mijn collega’s doet daar momenteel onderzoek naar. Dat loopt nog, dus ik kan er nog weinig over zeggen.” Van hoge sterftecijfers onder baby’s en moeders lijkt vooralsnog niet op grote schaal sprake te zijn geweest. „Maar in een later stadium valt daar ongetwijfeld meer over te zeggen.”