Volstrekt niet, betoogt Pieter Stuurman in het complottenkrantje Gezond Verstand. „De mondkapjesplicht is een sociologisch experiment om de bevolking zonder aanvaarde noodzaak te laten gehoorzamen.” Het begon in augustus met kleinschalige experimenten. Gemeenten zoals Rotterdam en Amsterdam verplichtten het dragen van mondkapjes op drukke plekken. De les die bestuurders volgens Stuurman hieruit leerden: mensen zijn „gemakkelijk te bewegen om zinloze orders op te volgen, ook als ze zelf weten dat ze zinloos zijn.”

Inmiddels wordt het „sociologisch experiment” op landelijk niveau uitgevoerd. Sinds 30 september geldt het dringende advies voor het hele land om in openbare ruimtes een mondkapje te dragen. Vanaf 1 december wordt het een plicht. Wie dan verzuimt een kapje te dragen, riskeert een boete van 95 euro. Opmerkelijk, vindt Stuurman deze maatregel, want „dat deze kapjes geen enkele bescherming bieden, is inmiddels een algemeen aanvaard besef. Ook nu wordt daarover allerminst geheimzinnig gedaan door de beleidsmakers en hun prominente adviseurs zoals Jaap van Dissel, directeur van het RIVM.”

Inderdaad, de belangrijkste gezondheidsadviseur van Nederland gelooft zelf niet in het nut van mondkapjes. „De toegevoegde waarde van het mondkapje naast de anderhalvemeterregel is gering”, zei hij eind september in dagblad Trouw. „Uit Noors onderzoek blijkt dat –gegeven de huidige mate van verspreiding van het virus– duizenden mensen een mondkapje moeten dragen om één besmettingsgeval te voorkomen.”

Maar volgens de Noorse onderzoeker Bjørn Iversen kunnen er uit zijn studie geen conclusies over het nut van mondkapjes worden getrokken. De studie was een literatuuronderzoek waarin alle bestaande studies werden meegenomen. De resultaten verschilden fors. „Sommige studies lieten een risicoverlaging zien van 6 procent, andere van 80 procent”, zei hij tegen de NOS. „De effectiviteit is heel erg afhankelijk van de epidemiologische situatie in een land.” Zo is het effect bij een hoge virusdruk groter dan wanneer er weinig besmettelijke personen rondlopen.

Nuttig

Het gerenommeerde Amerikaanse Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) deed eveneens literatuuronderzoek naar het nut van mondkapjes.

Op basis van ruim veertig epidemiologische studies komen de onderzoekers tot de conclusie dat mondkapjes wel degelijk nuttig zijn. Als 95 procent van de bevolking ze draagt, zorgt dat volgens hen voor maar liefst 40 procent minder besmettingen. Alleen al in de Verenigde Staten zou een algehele mondkapjesplicht tussen eind september en eind februari zo’n 130.000 sterfgevallen kunnen voorkomen, schrijven ze in een publicatie in het vakblad Nature Medicine.

„We hebben in deze studie alle bewijs van voorgaande luchtweginfecties bij elkaar geveegd. Daarbij maakten we geen onderscheid tussen medische en eenvoudige mondkapjes”, verklaart de Nederlandse epidemioloog prof. Theo Vos, die voor het IHME werkt. „We vonden een afname van 40 procent. Heel aanzienlijk.”

Het IHME, dat voorspellingen doet van de ontwikkeling van corona in alle landen ter wereld, houdt in zijn modellen rekening met het effect van mondkapjes.

Voor Nederland verwacht het instituut dat de totale sterfte aan Covid-19 met de huidige maatregelen zal oplopen van de huidige circa 9000 tot 26.000 op 1 maart; mét algemeen gebruik van mondkapjes tot ‘slechts’ 18.000. Worden de maatregelen versoepeld, dan stijgt het aantal coronadoden tot zo’n 52.000.

IHME-onderzoeker Vos heeft zich de afgelopen maanden verbaasd over de sceptische houding van Nederland ten opzichte van het nut van mondkapjes. „Wereldwijd zijn de meeste mensen ervan overtuigd dat mondkapjes de overdracht van het coronavirus helpen tegengaan. Vergeleken met vrijwel alle andere landen nam Nederland tot voor kort een duidelijk afwijkende positie in.”

De epidemioloog vermoedt dat de afname van het aantal besmettingen in Nederland in de afgelopen weken voor een belangrijk deel te maken heeft met het toenemend gebruik van mondkapjes. „Sinds het mondkapjesadvies zie ik in de supermarkt er veel meer mensen mee lopen. Je kunt moeilijk bewijzen dat dit dé oorzaak is van de dalende besmettingscijfers, maar het zou me niet verbazen.”

Over de grootte van het effect van mondkapjes kun je discussiëren, zegt Vos. „Maar zelfs met een zekere hoeveelheid twijfel is het overduidelijk dat ze nut hebben.”

Stel het dragen van een mondkapje verplicht, is zijn advies. „Het is zo’n simpele en goedkope maatregel. Andere maatregelen hebben enorme gevolgen voor de economie en het onderwijs.”

Een mondkapje dragen komt niet in de plaats van, maar wel als aanvulling op de basisregels, waarschuwt Vos. „Blijf dus ook zo veel mogelijk afstand houden, vermijd drukte en zorg voor goede ventilatie.”

Hoe mondkapje de drager beschermt

Een mondkapje beschermt met name de omgeving van de drager, doordat het vochtdruppeltjes tegenhoudt die de drager uitscheidt tijdens het hoesten, praten of zingen.

Ook beperkt zelfs een eenvoudig mondkapje de luchtstroming en daarmee de afstand waarop ultralichte deeltjes zich verplaatsen. Daarom zijn mondkapjes „zeer nuttig” ter bescherming van anderen, stelt de Duitse aerodynamicus prof. Christian Kähler.

Een mondkapje kan ook de drager zelf beschermen, stelt het Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention in recent aangepaste richtlijnen. Volgens prof. Kähler geldt dat alleen voor een medisch mondkapje. Eenvoudige mond-neusbedekking en chirurgische mondkapjes beschermen volgens hem de drager niet, omdat ze kleine druppeltjes doorlaten en vaak niet goed op het gezicht aansluiten. Toch is ook daar discussie over.

Epidemioloog prof. Vos: „Het filter houdt een deel van de druppeltjes van buiten tegen. De hoeveelheid deeltjes die je binnenkrijgt, bepaalt de kans op een infectie en mogelijk ook de ernst van de ziekte.”

De Amerikaanse infectieziektedeskundige dr. Monica Gandhi denkt daar net zo over. Als iedereen een mondkapje draagt, worden mensen aan minder virusdeeltjes blootgesteld. Ze kunnen dan wel besmet raken, maar dat leidt volgens haar vaker tot geen of slechts milde klachten.

Twee kapsters in de Amerikaanse deelstaat Missouri illustreren het nut van mondkapjes. Zowel zij als de klanten droegen een mondkapje: meestal eenvoudige van stof of chirurgische. Ondanks klachten bedienden de kapsters in acht dagen tijd 139 klanten. Van de 67 geteste personen liep niemand corona op.

„Geen keihard bewijs van effectiviteit”

Dr. Marianne van der Sande, hoofd van de afdeling Volksgezondheid aan het gerenommeerde Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen, is nog niet zo zeker van het bewijs van nut van mondkapjes. „Het zou kunnen dat ze beschermen, maar dat is heel lastig hard te maken. In vergelijkbare landen waar massaal mondkapjes worden gedragen, zie je geen opvallend patroon van minder besmettingen.”

De studie van prof. Vos overtuigt haar niet. „Die gooit alles op één hoop. Het maakt nogal uit welke mensen wat voor een kapje dragen, hoelang en in welke situaties. Als 1,5 meter afstand houden lukt, is het de vraag wat een mondkapje daaraan toevoegt.”

De WHO was aanvankelijk geen voorstander, maar adviseert inmiddels universeel gebruik van niet-medische mondkapjes op plekken waar afstand houden lastig is. Het Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention adviseert al sinds april het massaal dragen van de lapjes. Van der Sande: „Goed dat die richtlijnen er zijn, dan hoeft niet iedereen zelf afwegingen te maken waarover zo veel onzekerheid is. Deze richtlijnen zijn gebaseerd op de mening van topdeskundigen. Die zijn dus heel nuttig, maar leveren zelf geen keihard bewijs.”

Van der Sande deed in 2008 –toen werkte ze nog bij het RIVM– onderzoek naar het beschermende effect van zelfgemaakte mondkapjes. Het bleek dat zelfs een theedoek nog vochtdruppels tegenhoudt. „Ons onderzoek toonde aan dat zoiets in een experimentele setting de drager beschermt. Maar dat is geen bewijs dat het in het echte leven ook zo werkt.” In later onderzoek bleek het gebruik van mondkapjes door studenten niet tegen griep te beschermen. In studentenhuizen waarin iedereen een kapje droeg, kwam niet minder griep voor dan in huizen waar mond en neus niet werden bedekt.

De epidemiologe wijst op twee vorige week verschenen studies, waaronder een Deens onderzoek in de gewone bevolking. Aan de studie deden 6000 mensen mee, van wie de helft een chirurgisch mondkapje moest dragen en de andere helft niet. In de mondkapjesgroep liepen binnen een maand 42 mensen (1,8 procent) een coronabesmetting op; in de controlegroep 53 (2,1 procent). Mondkapjes lijken de drager dus iets te beschermen, maar het verschil kon ook toeval zijn.

Een andere studie, gepubliceerd in de Cochrane Library database, concludeert dat het gebruik van een medisch of chirurgisch masker nauwelijks tot geen verschil maakt in hoeveel mensen griep oplopen.

De tijd zal nut mondkapje leren

Mondkapjes zijn bron van discussie: werken ze nu wel of niet? Wereldwijd denken de meeste wetenschappers van wel. De gezondheidsorganisaties WHO en CDC, die zich laten voorlichten door topdeskundigen, zijn ook die mening toegedaan.

Theo Vos stelt op basis van uitgebreid onderzoek dat een mondkapjesplicht voor maar liefst 40 procent minder besmettingen zorgt.

Een overzichtsartikel dat dinsdag verscheen in het tijdschrift Physics of Fluids bevestigt zijn boodschap. „Als ten minste 70 procent van de bevolking consequent goede mondkapjes zoals chirurgische maskers draagt, kan dat het einde van de pandemie betekenen”, stelt onderzoeker Sanjay Kumar. „Zelfs consistent gebruik van zelfgemaakte mondkapjes kan de virusverspreiding vertragen.”

Een aantal wetenschappers vindt dat er nog onvoldoende gegevens zijn om dit hard te maken. Zoals ’s lands belangrijkste gezondheidsadviseur, RIVM-chef Jaap van Dissel, en epidemiologe Marianne van der Sande. Het bewijs voor het nut van mondkapjes is hoofdzakelijk gebaseerd op epidemiologische of experimentele studies, die minder bewijskracht hebben dan studies in de bevolking met een controlegroep. Daar zijn er slechts enkele van, zoals het Deense onderzoek.

Het verloop van het coronavirus na 1 december zal uitwijzen in hoeverre mondkapjes effectief zijn.

Complotten

Dit is het elfde deel in een serie over complottheorieën met betrekking tot corona. Zaterdag deel 12 (slot): Hoe deugdelijk is de PCR-test?