Dit jaar wordt herdacht dat 450 jaar geleden de Tachtigjarige Oorlog uitbrak. Een aantal Nederlandse uitdrukkingen stamt uit die periode. Inwoners van steden die door de Spanjaarden werden belegerd of voor de lange arm van de inquisitie moesten vrezen kregen het ”Spaans benauwd”. En velen van hen waren toch maar ”liever Turks dan paaps”.
In de St.-Bavokerk van Haarlem is tijdens het beleg van de stad in 1573 een Spaanse kogel dwars door de kerk geschoten. Het verhaal gaat dat dit gebeurde omdat de predikant van de kerk de Spanjaarden niet welgevallig was. De kogel bleef in de kerkmuur steken en is nog altijd te zien.
Het ligt voor de hand om te denken dat de uitdrukking ”De kogel is door de kerk” verband houdt met deze (of een vergelijkbare) beschieting.
In ieder geval gaat Carolus Tuinman op die toer in zijn ”De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden” (1726). Dat is meteen ook de oudste vermelding van de uitdrukking. Volgens Tuinman betekende de zegswijze oorspronkelijk: Daar wordt niets meer ontzien. „De reden van dit spreekwoord kan zyn, om dat men by ’t Pausdom zonderlinge eerbied heeft voor de kerkgebouwen, en gelooft dat de Heiligen, waar aan die zyn toegewyd, en welker overblijfzels men daar in bewaart, zeer worden beledigt en vergramt, wanneer men die beschadigt. Hierom plegen de kerken in belegeringen en verwoestingen verschoont te worden. Is dan de kerk zelf aangetast en doorschoten, ’t is een blyk, dat men door geen ontzag wordt afgeschrikt, en nu alles durft ondernemen. Die het heilige niet spaart, en de vreeze daar voor afgelegt heeft, zal dan het ongewyde nog minder verschoonen.”
Volgens F. A. Stoett, schrijver van een standaardwerk over Nederlandse spreekwoorden, is er voor de verklaring van Tuinman geen hard bewijs te vinden. Hij denkt dat het woord kerk alleen gebruik is vanwege de mooie alliteratie met ”kogel”. Dat lijkt een niet erg bevredigende verklaring, maar taal ontwikkelt zich wel vaker langs wonderlijke wegen.
In elk geval is de betekenis die we nu aan deze uitdrukking geven anders dan de oorspronkelijke. In de loop van de tijd veranderde die in: ”de beslissing is gevallen”, of: ”we hebben de knoop doorgehakt”.
En wat kogels in de kerk aangaat: een pijl in eenvoudigheid afgeschoten is beter in staat om vijanden in de kerk te treffen dan het grofste geschut.
Tweewekelijkse rubriek waarin de herkomst van bekende en minder bekende uitdrukkingen wordt onderzocht.
