Waarom boekenwurm voor e-book en luisterboek kiest
Boeken moet je zien, voelen en ruiken. Maar nu steeds meer digitaal kan, winnen e-book en luisterboek aan terrein. En dat is niet zo gek: de alternatieve leesvormen passen in bij de milieubewuste mens die liefst meerdere dingen tegelijk doet – en zich graag hip voelt.
Ze zouden tijdens de lockdown in het voorjaar populairder zijn geweest dan films: boeken. Meer dan de helft van de Nederlanders was aan het lezen geslagen. Een deel daarvan koos voor een luisterboek of e-book: de online bibliotheek had in de maanden maart, april en mei meer dan 300.000 downloads.
E-books en luisterboeken zijn niet van gisteren. De term ”e-book” duikt voor het eerst op 1976. Het zou dan nog jaren duren voor het elektronische boek een waardige vervanger van zijn papieren evenknie is. Het luisterboek vond zijn oorsprong als hulpmiddel voor blinden. Maar ook mensen zonder visuele beperking bleken zich aangetrokken te voelen tot het audioboek.
De eerste luisterboeken verschenen op cd’s. Voor een compleet ingesproken versie van ”In de ban van de ring” had je al gauw vijftig cd’s nodig. Met de opkomst van de mp3-speler en de mobiele telefoon werd het steeds makkelijker om een boek te luisteren. In 2016 was de populariteit ervan zo gegroeid dat één op de tien Nederlanders weleens naar een boek luisterde, onderzocht marktonderzoekinstituut Gfk. Behalve de geleende boeken zijn er uiteraard ook betaalde e-books en luisterboeken.
Het concept bestond dus al, maar moest nog populair worden. Daarvoor bood de lockdown de ideale omstandigheden. De biebs waren gesloten en alle boeken nieuw kopen zou voor veel mensen een te duur grapje zijn geweest. Dus zochten ze naar beschikbare alternatieven. Bovendien leidde de oproep thuis te blijven ertoe dat mensen meer op zichzelf teruggeworpen werden. Wat te doen als er weinig open is? De ontluikende natuur trok velen naar buiten. Een luisterboek is een prettig wandelmaatje.
Waarin schuilt de charme van e-book en luisterboek? Hoe kan het dat de aantrekkingskracht van deze alternatieve leesvormen voor sommige mensen die van het papieren boek overstijgt? En waarom houden anderen juist hartstochtelijk vast aan het papieren boek?
Vragen die leiden tot één kernbegrip: de leeservaring. Hoe verandert die als je Mary Shelly’s ”Frankenstein” niet leest, maar al lopend door de Limburgse heuvels beluistert? Of als je het beklemmende ”1984” van George Orwell op je telefoon leest terwijl de appjes bovenin het scherm onophoudelijk binnenstromen?
Brein
Voor het brein maakt het weinig uit, vertelt hoogleraar cognitieve neurowetenschap Peter Hagoort. „Bij het lezen van een papieren boek of een e-book worden dezelfde hersengebieden gebruikt. Dat geldt ook grotendeels voor het beluisteren van luisterboeken. Het enige verschil is dat de informatie bij een luisterboek via de oren eerst het auditieve deel van de hersenen bereikt. Maar is het daar voorbij, dan is het verwerkingsproces vergelijkbaar met het leesproces.”
Tijdens het lezen wordt een hele reeks hersengebieden aangesproken, zegt Hagoort, ook directeur van het Max Planck Instituut, een instituut voor wetenschappelijk onderzoek op het gebied van taal. Kinderen die leren lezen, combineren zogenaamde schriftpatronen met klankpatronen, die ze zich eigen hebben gemaakt toen ze leerden praten. „Hoe meer iemand leest, hoe automatischer dat proces verloopt. Van meer lezen ga je dus beter lezen.”
Vooral bij langere stukken tekst, zoals een roman, oefent het brein zich. „Een boek kan een verhaallijn hebben van 200 pagina’s lang, met verschillende personen en gebeurtenissen. In het geheugen bouw je een beeld op van wat er plaatsvindt. Dat moet je wel vast kunnen houden, anders weet je niet meer wat er aan het begin van het boek allemaal gebeurde.”
Doordat romans vaak identificatie met de hoofdfiguur oproepen, worden ook de emotionele delen in de hersenen betrokken bij het lezen.
Nostalgie
In het brein zit dus niet de reden waarom de ene persoon alleen nog maar e-books wil lezen en de ander niet van het papier loskomt. Veel eerder moeten we het zoeken in de gevoelswaarde van de leesmiddelen. Die wordt volgens de hoogleraar bepaald door nostalgie en gewenning. Als iemand is opgegroeid met papieren boeken –zoals de meeste volwassenen– leveren de geur en de kaft van een boek positieve emoties op. Simpelweg omdat hij deze elementen koppelt aan positieve ervaringen die hij in zijn jeugd met boeken heeft gehad.
Een luisterboek zou iemand dus ook kunnen herinneren aan de tijd dat hem als kind voorgelezen werd. „Inderdaad”, zegt Hagoort. „Als het die emoties oproept, geef je een positieve labeling aan zo’n audioboek.”
Twee dingen hebben luisterboeken en e-books voor op hun papieren zusje: ze zijn duurzaam en je kunt er door multitasken. En laten dat nu net twee elementen zijn waar de 21e-eeuwse mens zich graag mee associeert. Boekenkasten zijn niet eindeloos uit te breiden: prettig dus dat je verhalen op de telefoon of e-reader kunt lezen. Een boek lezen kost tijd; heerlijk dat het onder het autorijden kan. Franca Treur schreef de toenemende populariteit van het luisterboek in 2019 in haar column in Trouw al toe aan ”de mode van het multitasken”.
Volgens Hagoort valt het echter tegen wat mensen tegelijk kunnen doen. „We denken vaak dat we goed zijn in multitasking, maar dat zijn we niet. De aandacht waarmee je een tekst tot je neemt, vermindert als je er allerlei dingen naast doet.”
Snobisme
Illusie of niet: het idee onder het schoonmaken nóg iets nuttigs te doen, spreekt veel mensen aan. Dus blijven ze combineren. En daarmee zou onze relatie met boeken blijvend kunnen veranderen. Het verklaart ook de populariteit van podcasts: programma’s die op elk gewenst moment kunnen worden afgedraaid.
Tegelijk is het de vraag of scherm en oortjes de charme van het papieren boek gaan overtreffen. Boeken zijn immers ook statussymbolen. Wie pronkt er niet met zijn boekenkast als er visite komt? Menigeen weet zijn videovergadering zo in te richten dat hij een uur lang pal voor zijn vijf rijen boekenruggen zit. Die grandeur verdwijnt met het e-book en het luisterboek. Een kast waarin een e-reader staat opgesteld, dwingt nu eenmaal minder respect af dan een plank vol oudvaders.
Ook hier geldt: over smaak valt (niet) te twisten. Hoe duurzaam je ook wilt leven, sommige mensen houden nu eenmaal meer van het tastbare. Is dat misplaatst snobisme? De e-bookadepten zullen zeggen van wel. Bij mij leidde de ontdekking van e-books tot meer lezen. Zolang dat het effect van deze nieuwerwetse boeken is, zit het wel snor.
„Handig dat ik het licht kan aanpassen”
Waarom zou je e-books en luisterboeken boven ‘gewone’ boeken verkiezen? Wilma Hammers (44) uit Nijverdal hoeft er niet lang over na te denken. „Als je een luisterboek luistert, kun je er veel dingen naast doen. Bijvoorbeeld de was afhalen en strijken. E-books zijn goedkoper en liggen lekker licht in de handen.”
Als kind was Hammers „verzot” op lezen. Papieren leesboeken had ze bij bosjes. „Ik had vroeger een verlengkabel met nachtlampje zodat ik onder de dekens kon lezen.” Die liefde bekoelt tien jaar geleden als Hammers een bril moet gaan dragen. „Toen vond ik lezen niet meer leuk. Ik voelde me belemmerd, kon niet meer goed zien wat er stond.”
Het zorgt ervoor dat de Nijverdalse lange tijd amper nog leest. Tot ze op een dag, nu ongeveer vier jaar geleden, de online bibliotheek ontdekt: een website (en app) waarop e-books en luisterboeken geleend kunnen worden. Post gebruikt de app op een vakantie, als proef. Dat slaat aan. „Ik kreeg gewoon weer zin in lezen en verhalen beluisteren.”
Nu zou ze niet meer terug willen. Vooral het luisterboek heeft voor haar een meerwaarde boven een papieren leesboek. „Dat is relaxed om in de zomer te gebruiken. Buiten, de ogen dicht, lekker luisteren. Je hoeft er geen extra handeling voor te doen.”
De e-books leest Hammers op haar telefoon. „Die ligt niet zo zwaar in je handen. Bij langdurig lezen was ik altijd geneigd te gaan liggen, omdat het boek zwaar werd. Bovendien kun je het licht en het lettertype in de app zelf aanpassen.” Ze wordt nauwelijks afgeleid door alle andere dingen die met een mobiel kunnen. „De meldingen van mijn appjes staan uit. Als het een heel spannend boek is, blijf ik er echt in zitten. Bij een informatief boek ben ik eerder geneigd even te gaan surfen op mijn telefoon.” Een e-reader staat op het verlanglijstje.
Reuk
Sommige mensen vinden dat je een boek moet ruiken en kunnen aanraken. Hammers heeft daar „niks mee.” „Ik kan heel makkelijk uitschakelen dat ik via mijn telefoon lees. Bij mij is het eerder andersom: vroeger las ik de oude boeken van mijn oma. De reuk daarvan belemmerde mij soms om door te lezen.”
Hammers, die met jongeren werkt en één dag in de week hoeden maakt, zet gerust achter de naaimachine een boek aan. Of in de auto. „Met het volume heel hard. Anders kan ik het niet horen.”
Het laatste boek dat ze heeft geluisterd is er één over leiderschap. Romans leest ze liever als e-book. Zo las ze onlangs nog ”Hier voor jou” van de Amerikaanse schrijfster Kristen Heitzmann.
Waar ze nog wel graag het papier voor gebruikt: Bijbelstudie. Ook christelijke podcasts luisteren is niet aan haar besteed. „Het gebeurde vaak dat ik halverwege moest stoppen. Dan kom je er niet meer goed in. Bijbelstudie is het prettigst met de Bijbel bij de hand. Zo is je houding eerbiediger, kun je beter stilstaan bij de tekst en ben je minder snel afgeleid.”
Oudvader op luisterboek
De luisterpreek is al jaren ingeburgerd in christelijk Nederland, maar ook steeds meer christelijke boeken zijn te beluisteren. Boekhandel ”Boekenhuis Rijssen” biedt ”De christenreis” van Bunyan en ”Overdenkingen” van Corrie ten Boom aan als luisterboek. Online zijn ingesproken mp3-bestanden van diverse oudvaders te vinden: onder meer ”De viervoudige staat” van Thomas Boston en Thomas Shepards ”De ware bekering”.
Voor betaalde luisterboeken zijn diverse apps beschikbaar, waar je vaak door een bepaald bedrag per maand te betalen toegang krijgt tot een grote hoeveelheid luisterboeken. Storytel, een van de grootste spelers, biedt onder meer de ”Tafelgesprekken” van Luther en ”De stad Gods” van Augustinus aan, beide wel in een Engelse versie. Daarnaast zijn via die app ook e-books te koop. Daar zijn meer christelijke klassiekers te vinden: onder meer ”De navolging van Christus” van Thomas à Kempis is er te koop. Andere luisterboekapps zijn Trees, Snelwegsprookjes en Pocket Cast.
Er is inmiddels ook een flink aanbod christelijke podcasts. De Groot Nieuws Radio Podcast, ”Eerst dit” (een dagelijkse Bijbelpodcast van de Evangelische Omroep) en ”Even stil” van ds. J. IJsselstein hebben een meditatief karakter.
Andere podcasts hebben een praktischer inslag, zoals ”Goed werk”, een serie over thuiswerken (eveneens van de EO).
