Elk winterseizoen wordt een fors deel van de wereldbevolking getroffen door een influenzavirus. Volgens schattingen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) overlijden jaarlijks ongeveer 650.000 mensen aan de gevolgen van griep. De cijfers zijn gebaseerd op de oversterfte in de griepperiode. In Nederland ligt die gemiddeld op zo’n 6500.
Alle 60-plussers en mensen die tot een risicogroep behoren, krijgen in Nederland elk jaar de oproep zich te laten vaccineren, in het kader van het Nationaal Programma Grieppreventie. Geregeld gaan er stemmen op om griepvaccinatie voor werkers in de gezondheidszorg verplicht te stellen.
De griepvirussen zijn onderverdeeld in drie typen: A, B en C. Bij de mens is influenza-A de belangrijkste veroorzaker van griep. Tijdens het zich vermenigvuldigen door virussen, treden er veranderingen in de structuur van hun erfelijk materiaal op, zogeheten antigene drift. Vanwege deze mutaties moeten vaccins geregeld worden aangepast.
De WHO heeft een netwerk van centra in alle continenten waar gegevens over de verspreiding en mutatie van virussen worden verzameld. Op basis daarvan geeft de organisatie advies over de samenstelling van het vaccin voor het komende griepseizoen. De werkzaamheid ervan wordt deels bepaald door de overeenstemming tussen het virus waartegen het vaccin is ontwikkeld en het virus dat daadwerkelijk circuleert. In Europa bepaalt de European Medicines Agency (EMA) of er een nieuw vaccin op de markt mag worden gebracht.
Veel riskanter dan antigene drift is antigene shift, waarbij een compleet antigeen wordt vervangen door een antigeen waartegen geen immuniteit is opgebouwd. Dat kan tot een pandemie leiden, zoals de Spaanse griep in 1918 en nu Covid-19. De EMA heeft ook richtlijnen voor de vervaardiging van pandemische griepvaccins opgesteld. Hiervoor zijn de eisen vanwege de urgentie minder uitgebreid.
Over nut en noodzaak van griepvaccins lopen de meningen uiteen. In zijn jongste boek stelt epidemioloog Dick Bijl, voormalig hoofdredacteur van het Geneesmiddelenbulletin, de griepvaccinatie ter discussie.
Net als in zijn vorige boeken maakt hij onderscheid tussen zakendoen en wetenschap bedrijven. Onder zakendoen verstaat hij het uitdragen van standpunten op basis van aanvechtbaar onderzoek, door fabrikanten, overheden, adviesraden van de overheid en medisch specialisten met conflicterende belangen. Alleen de conclusies van onafhankelijke onderzoekers die zich baseren op strikt wetenschappelijke principes verdienen voor de epidemioloog de naam wetenschap. De kloof tussen zakendoen en wetenschap neemt volgens Bijl toe.
De sterkste bewijzen voor de effectiviteit van medicijnen en vaccins worden geleverd door gerandomiseerd dubbelblind onderzoek, waarbij het effect van het middel wordt vergeleken met de effecten bij een controlegroep die een placebo krijgt. Arts en patiënt weten niet wie wat krijgt toegediend. Bij observationeel onderzoek wordt geobserveerd hoe mensen in de loop van een bepaalde periode op een middel reageren. De kans op vertekende resultaten is dan veel groter. Het overgrote deel van de rapporten over het nut van het griepvaccin is gebaseerd op observationeel onderzoek.
Correctie 26-10-2020
In dit artikel wordt onder meer gesproken over het verschijnsel antigene shift waardoor nieuwe subtypes griepvirussen ontstaan. In dit verband wordt ook het coronavirus genoemd. Formeel is de term antigene shift echter voorbehouden aan influenzavirussen. Bij andere virussen wordt gesproken over virale shift.
