De impact van malaria in Afrika is onlangs alle inspanningen nog steeds „gigantisch”, zegt Knols, medisch entomoloog (insectenkundige) aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Naar schatting kost de ziekte het continent jaarlijks 12 miljard aan zorg en medicatie. Ziekenhuizen liggen vol met malariapatiënten. Daardoor krijgen andere ziekten nauwelijks aandacht. Bij klinieken in bijvoorbeeld Tanzania staan elke dag rijen van honderden malariapatiënten te wachten op medicatie. De nacht erop krijgen ze in hun hutje weer een nieuwe lading parasieten te verstouwen na een beet van een besmette mug.”

Lees ook

Innovatief vaccin op basis van genetisch gemodificeerde parasiet

Knols ziet een parallel met de corona-uitbraak in Nederland, die de reguliere zorg zwaar onder druk zet. „In veel Afrikaanse landen is het gezondheidssysteem continu overbelast door malaria. Bij effectieve bestrijding van deze grote killer zou de gezondheid van de bevolking in het algemeen een enorme boost krijgen.”

Malaria treft vooral kinderen onder de vijf jaar, in tegenstelling tot het coronavirus dat met name de ouderen velt. Dat komt omdat jonge kinderen nog weinig weerstand hebben opgebouwd tegen malaria, weet Knols. Pas na meerdere besmettingen worden mensen gedeeltelijk immuun voor de ziekteverwekker, een parasiet.

Knols heeft zelf elf jaar in Afrika gewoond en liep in die tijd negen keer malaria op. „Ik ben daar flink ziek van geweest. Mijn vrouw is er zelfs bijna aan overleden.” Ondanks het slapen onder een klamboe en het preventief slikken van malariapillen.

DDT

Er zijn diverse medicijnen tegen malaria in omloop, waaronder (hydroxy)chloroquine –dat recent bekendheid verwierf als potentieel medicijn tegen corona– en de plantaardige stoffen kinine en artemisinine. Maar vanwege toenemende resistentie van de malariaparasiet verliezen deze middelen steeds meer hun werking.

Niet alleen de parasiet, ook de mug wordt steeds resistenter tegen bestrijdingsmiddelen zoals de insecticide DDT. Het heeft dan weinig zin meer om hiermee op de muren van huizen te sprayen.

Knols: „Als dat zo doorgaat, wordt het een megadrama. In sommige landen komt resistentie voor tegen alle vier de klassen van insecticiden die worden aanbevolen door de Wereldgezondheidsorganisatie. Men gelooft blind in een chemische oplossing van het malariaprobleem en blijft maar spuiten.”

Volgens de onderzoeker kun je er „gif op innemen” dat de mug en de parasiet op een bepaald moment ongevoelig worden voor chemische middelen. „Dit is evolutie, genetische aanpassing, pur sang. Bestrijden is leuk, maar gedoemd te mislukken. De chemische industrie rent naar Bill Gates met het verzoek om miljoenen voor de ontwikkeling van een nieuw bestrijdingsmiddel. Het is mooi als er dan een nieuw effectief middel wordt ontdekt, maar binnen vijf jaar ben je terug bij af. Het is ongelooflijk dat we dit soort fouten keer op keer maken. Al in de jaren vijftig dacht men alleen aan chemie. Toen ontstond resistentie tegen onder meer DDT.”

Marineschip

Wat is dan wel een effectieve aanpak? Knols: „We moeten leren elimineren. De malariamug, en dus indirect de parasiet, op grote schaal bestrijden en het aantal zo snel mogelijk naar nul brengen. Zet de bevolking daarbij in. Train een legertje mensen en ga op zoek naar broedplaatsen van de mug. Dat is een grote klus, maar ook de enige methode om het probleem het land uit te krijgen. Uit het verleden weten we dat het kan.”

Knols noemt een voorbeeld uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Een Frans marineschip dat vertrok uit Senegal bracht per ongeluk malariamuggen mee naar Brazilië. In acht jaar tijd breidde het insect zich uit over een oppervlakte van 54.000 vierkante kilometer. Voor het beeld: Nederland heeft een oppervlak (inclusief het binnenwater) van 41.500 vierkante kilometer.

Een poging om van het plaagdier af te komen, slaagde. „Zo’n vierduizend Brazilianen werden getraind om de muggenlarven in stilstaand water te vinden. Achttien maanden later waren ze daarmee klaar. Tot de laatste mug zijn ze uitgeroeid.”

Er zijn veertien Afrikaanse landen met een oppervlakte kleiner dan 54.000 vierkante kilometer. „Stel dat die dezelfde aanpak als in Brazilië zouden hanteren. Dan zou malaria daar binnen no-time zijn uitgeroeid. Kijk naar de werkloosheidscijfers in bijvoorbeeld Rwanda of Guinee. Van de leeftijdsgroep 20 tot 35 jaar heeft ongeveer 50 procent geen baan. Zet hen in om de broedplaatsen van de mug op te sporen en die droog te leggen of de larven met gif te verdelgen. Dan ben je mogelijk snel van het probleem af.”

Enorme oppervlakte

Het Afrikaanse continent beslaat een enorme oppervlakte. Is het dan wel mogelijk om elke broedplaats van malariamuggen te vinden en te bestrijden? Knols: „We moeten niet alle Afrikaanse landen op één hoop gooien. Het maakt nogal uit of je praat over het noorden van Mali, met slechts drie maanden neerslag, of over het hart van Congo, waar het het hele jaar regent.”

„Voor iedere omgeving moeten we een specifiek pakket met maatregelen samenstellen”, vervolgt Knols. „Nu wordt overal dezelfde aanpak gehanteerd, die vooral bestaat uit het uitdelen van klamboes. Dat voorkomt een hoop ellende, maar houdt het probleem in stand. Er moet veel meer energie in verdelgen van de mug worden gestopt.”

Gereedschapskist

De oplossing voor de malariaproblematiek lijkt hiermee binnen handbereik. Toch kan Knols op weinig bijval rekenen. „Ik voel me een roepende in de woestijn. Gelukkig ben ik niet de enige met deze visie. Maar we staan wel aan de zijlijn en hebben geen invloed op de farmacie en chemie. Bill Gates heeft een miljard dollar gestoken in het RTS,S-vaccin en honderden miljoenen in bestrijdingsmiddelen. Logisch dat hij die verzilverd wil zien.”

Wat volgens Knols ook meespeelt, is dat mensen zich na het horen van zijn boodschap afvragen waarom er miljoenen in een vaccin worden gestoken. „Daar zit een stukje competitie in. Terwijl er in onze gereedschapskist met malariamiddelen zeker plaats is voor een vaccin. Ieder nieuw stuk gereedschap is welkom.”

Arts-microbioloog prof. Robert Sauerwein gaf in april tegenover NRC aan dat malaria wereldwijd nooit zonder een goed vaccin kan worden uitgeroeid. Knols is het daar faliekant mee oneens. „We zijn er reeds in geslaagd om in 121 landen malaria uit te roeien, zónder vaccin. In Nederland, Sri Lanka, Taiwan, de Caraïben, noem maar op. Een vaccin is natuurlijk welkom maar echt niet de heilige graal.”

Van ziektekiem tot koortsaanval

Malaria wordt veroorzaakt door infectie met een parasiet uit het geslacht Plasmodium.

Een besmette malariamug die een mens bijt, draagt kiemen van de parasiet over. Die komen via de bloedbaan in de lever terecht.

Op een gegeven moment barsten de levercellen open, waarna de parasiet in rode bloedcellen terechtkomt. Pas als die zich daarin vermenigvuldigt, ontstaan klachten: koortsaanvallen, spierpijn en hoofdpijn. Afhankelijk van de soort parasiet keren de koortsaanvallen elke twee of drie dagen terug.

De eerste ziekteverschijnselen treden gemiddeld tien tot veertien dagen na besmetting op. Bij sommige Plasmodiumsoorten, die ‘slapend’ in de lever kunnen blijven, gebeurt dat pas na maanden tot zelfs jaren.

Niet elke malariamug draagt de parasiet bij zich. Dat gebeurt pas nadat het insect een besmet persoon heeft gebeten en zo zelf wordt geïnfecteerd. Het gaat hierbij overigens altijd om vrouwtjesmuggen, die bloed nodig hebben voor hun eitjes. Mannetjes zijn herkenbaar aan de pluizige antennes. Afrikaanse malariamuggen worden aangetrokken door de geur van voeten.