Uitleg: eeuwenlange strijd tussen Oost en West over ”filioque”
De Heilige Geest gaat niet alleen uit van de Vader maar ook van de Zoon. Deze belijdenis is in het Latijn verwoord met het ”filioque” (letterlijk: en van de Zoon). De toevoeging van dit woord leidde tot het grote schisma in 1054. Een aantal historische markeringspunten in het conflict op een rij.
CONCILIE VAN NICEA: Het eerste oecumenische concilie van Nicea verklaart in 325 het arianisme tot ketterij. Arius, priester in Alexandrië, verkondigde dat Christus geen goddelijke natuur had maar een door God geschapen –weliswaar superieur– schepsel was en daarom als Zoon van God ondergeschikt was aan God de Vader. Het concilie van Nicea verklaart daarentegen dat Christus in wezen één is met de God de Vader.
CONCILIE VAN CONSTANTINOPEL: Het oecumenisch concilie van Constantinopel stelt in 381 de geloofsbelijdenis van Nicea als onveranderlijk vast met als belangrijkste toevoeging dat de Heilige Geest –als derde Goddelijke Persoon– evenzeer God is als de Vader en de Zoon en „voortkomt uit de Vader” (ex patre).
CONCILIE VAN TOLEDO: Het concilie van Toledo voegt in 589 het woord filioque aan de geloofsbelijdenis van Nicea toe. Onder aanvoering van keizer Karel de Grote wordt deze versie van de belijdenis door de Duitse kerken in 794 als de enige juiste tekst bestempeld.
REACTIE ROME: Paus Leo III weigert tegenover Karel de Grote het filioque in te voeren in de roomse misliturgie. Leo’s latere ambtgenoot Benedictus VII voegt in 1014 onder druk van de toenmalige keizer Hendrik II het ”filioque” toe aan het credo (de geloofsbelijdenis) en aan de liturgie van de mis.
SCHISMA OOST EN WEST: Als Constantinopel, zetel van de Oosterse Kerk, zich tegen het filioque blijft verzetten, wordt het door Rome in de ban gedaan. De patriarch van Constantinopel excommuniceert vervolgens Rome. Daarmee is in 1054 het grote schisma tussen West en Oost een feit. Pogingen van het Westen om het Oosten het filioque op te leggen –zoals op de concilies van Lyon (1274) en Florence (1438/1439)– versterken de verbittering alleen nog maar.
OECUMENE: De Wereldraad van Kerken publiceert in 1981 het Klingenthal Memorandum, dat een brug tussen West en Oost wil slaan. Het filioque betekent „dat de Heilige Geest van de Vader uitgaat door de Zoon.” De Rooms-Katholieke Kerk beoogt in 1995 hetzelfde, maar verdedigt het filioque meer expliciet.
Consensus tussen Westen en Oosten blijft echter uit.
