Na jaren van eb voor het westerse christendom lijkt het water weer te gaan wassen
Het platte atheïsme verliest in de westerse wereld terrein ten gunste van een herlevende belangstelling voor het christelijk geloof. Hoe moet die interesse worden geduid en wat vraagt het van traditionele kerken? In gesprek met vier betrokkenen uit de wereld van kerk, zending en evangelisatie.
Het veroorzaakte forse deining in de vijver van de nieuwe atheïsten, met evolutiebioloog Richard Dawkins als leidende profeet. Ayaan Hirsi Ali, een van zijn bewonderaars, maakte in 2023 bekend dat ze het atheïsme had afgezworen en het christelijk geloof had omhelsd. Net als haar echtgenoot, de voorheen atheïstische historicus prof. Niall Ferguson. Met hun twee zoons lieten ze zich dopen. In een georganiseerd gesprek tussen Hirsi Ali en Dawkins probeerde de kampioen van de godloochenaars hoffelijk te blijven, maar het kostte hem zichtbaar moeite.
De bekering van de in Somalië geboren publiciste en voormalig politica, van huis uit moslim, staat niet op zichzelf. Ook uit andere kringen klinken opmerkelijke geluiden. Zo maakt de Nederlands-Amerikaanse ondernemer en voormalig diskjockey Adam Curry er geen geheim van dat hij en zijn huidige echtgenote het ware geluk hebben gevonden door het geloof in Jezus. Amerikaanse universiteiten melden opwekkingen onder studenten. In Nederland aanvaarden relatief veel vrouwen uit de wereld van new age het christelijk geloof als ware bron van rust. Deze lijst kan moeiteloos worden uitgebreid.
Nog veelzeggender dan individuele bekeringsverhalen is de sterk toegenomen verkoop van Bijbels. In de Verenigde Staten steeg die in een jaar tijd met ruim 20 procent. In het Verenigd Koninkrijk was tussen 2019 en 2024 bijna een verdubbeling te zien.
Sociale media
De opmerkelijke beweging is over de volle kerkelijke breedte waarneembaar. De rooms-katholieke bisschop G.J.N. (Gerard) de Korte signaleert in een aantal parochies een verrassende toeloop van jonge mensen. Het gaat hem te ver om van een opwekking te spreken, maar de ontwikkeling stemt de bisschop hoopvol. Dezelfde trend is er binnen de gereformeerde gezindte. Een toenemend aantal kerken van reformatorische signatuur heeft te maken met zoekers die op zondag plaatsnemen in een kerkbank of (aangepaste) catechisatie volgen.
Ds. W.H. (Willem-Henri) den Hartog, al zeventien jaar voor de GZB werkzaam op het Afrikaanse continent, volgt de ontwikkelingen met grote belangstelling. Betrokkenheid op de wereldkerk is voor hem vanzelfsprekend. In oktober was hij met een collega uit Zimbabwe in Nederland. Tijdens een bezoek aan Rotterdam bezochten ze boekhandel Donner. „Bij de afdeling theologie stond een jonge vrouw. Ze zocht een boek voor een vriendin die van hindoe christen was geworden. Zelf kwam ze anderhalf jaar eerder tot geloof, vanuit de newagewereld. Daarin is ze niet de enige. De arts Isa Kriens, een influencer die newageopvattingen propageerde, verzorgt nu samen met Stichting Heart Cry ontmoetingsdagen voor Godzoekers. De belangstelling is groot. Ook andere populaire YouTubers geven openlijk aan dat ze christen zijn geworden. Dat prikkelt hun volgers om de Bijbel te gaan lezen. Wat je ook van de nieuwe sociale media vindt, ze fungeren zoals de boekdrukkunst ten tijde van de Reformatie.”
Pandemie
De zendingspredikant ziet de weer groeiende belangstelling voor het christelijk geloof in de westerse wereld primair als een soeverein werk van de Heilige Geest. „Hij maakte daarbij gebruik van de covidpandemie. Zekerheden vielen weg, sociale verbanden werden afgebroken. Daardoor gingen velen op zoek naar vastheid en waarheid die het verlichtingsdenken niet bieden. Een aantal kwam bij de God van de Bijbel en zocht een kerk. Gemeenten van allerlei soort, maar dat zie je bij alle opwekkingen. Die storen zich niet aan kerkmuren.”
Ook onder hen die al christen waren, ziet Den Hartog iets van een revival. „Typerend is de toestroom van jongeren die theologie gaan studeren, na jaren van neergang. De Canadese filosoof Charles Taylor beweerde in zijn in 2007 verschenen boek ”A secular age” dat de moderne mens geen goddelijke realiteit meer nodig heeft. De huidige ontwikkeling logenstraft die stelling en onderstreept de augustijnse opvatting dat elk mens een onuitroeibaar godsbesef heeft.”
De visie van sceptici dat een deel van de bekeerlingen na verloop van tijd weer afhaakt of een andere religie omarmt, wordt door ds. Den Hartog genuanceerd. „Je moet inderdaad niet te snel over een opwekking spreken, maar de belangstelling voor het christendom vind ik al verblijdend. Wat de terugval betreft, die was er evenzeer bij opwekkingen in de kerkgeschiedenis. Het is nooit enkel koren geweest.”
Dramatisch
Ook dr. M. (Marten) Visser, van 2000 tot 2015 zendeling in Thailand en grondlegger van internetzending GlobalRize, volgt de ontwikkelingen met interesse. Voor hij zijn mening daarover geeft, stelt hij eerst vast dat de kerkelijke situatie in de westerse wereld nog altijd „dramatisch” is. „Het ledental van de Protestantse Kerk in Nederland daalde de achterliggende tien jaar van 2 miljoen naar 1,4 miljoen. De reformatorische gezindte ontsnapt tot nu toe aan de krimp, prijs de Heere daarvoor, maar het algemene beeld is diep triest.”
Dat gezegd hebbende ziet de hervormde predikant uit Wezep net als zijn collega Den Hartog tekenen van een beginnend reveil. „Er is echt sprake van een sfeerverandering. Die wordt ook door seculiere media opgemerkt. In ons land hebben we eeuwenlang vloed gehad, maar sinds de 19e eeuw is het eb. Als het laagtij is, begint de tegenstroom. Wie nu nadenkt over de zin van het leven, ziet om zich heen een leeg strand. Er liggen alleen wat schelpen, zaken die we met z’n allen belangrijk vinden, zoals zorg voor de zwakken. Langzamerhand gaan mensen zich realiseren dat die schelpen niet vanzelfsprekend zijn. Ze werden achtergelaten door de zee. Bezinning op wat we te danken hebben aan het christendom, is het begin van een omslag.”
Ironisch
Een bijkomende factor is voor de directeur van GlobalRize de leegte van het atheïsme. „Als we niet meer zijn dan botsende atomen, heeft het bestaan geen enkel doel en zijn waarden nergens op gebaseerd. Uiteindelijk valt met die gedachte niet te leven. Typerend is het boek ”Determined” van de Amerikaanse neurowetenschapper Robert M. Sapolsky. Die is ervan overtuigd dat alles vastligt in de materie. Toch luidt de laatste zin van zijn boek dat toekomstige generaties ons niet harteloos zullen vinden. Dat vind ik heel ironisch.”
Tot nu toe bereikt GlobalRize voornamelijk mensen uit de niet-westerse wereld. Daarin ziet de directeur van de internetzending nog geen duidelijke trendbreuk. „Wel is er in het Westen onmiskenbaar een toenemende religieuze belangstelling. Vanuit onze historie is het christendom dan de eerste logische optie. Ik hoop en bid dat de kleine stroompjes breder worden.”
In contacten met zoekers verwacht hij veel van het Woord van God. „Dat heeft kracht en brengt mensen tot verandering.” Voor het overige is hij terughoudend in het verstrekken van lectuur. „Deze mensen hebben vooral christenen nodig die met hen oplopen en hun vragen beantwoorden. Als GlobalRize kunnen we chatbots inrichten die in het beantwoorden van vragen over het geloof beter zijn dan 95 procent van onze vrijwilligers. Toch kiezen we daar niet voor, omdat we geloven dat de Heere juist het menselijke contact wil gebruiken. Vandaar ons motto: Van scherm naar kerk. De Heere Jezus maakt mensen tot leden van Zijn lichaam. Dat is een wezenlijk onderdeel van het Evangelie.”
Ontmoetingshuis
D.L. (Lennard) Elenbaas (52), sinds 2019 verbonden aan ontmoetingshuis Bij Elim van de gereformeerde gemeente te Amersfoort, denkt er precies zo over. „Wij hebben evangelisatie onbewust en onbedoeld een wat onnatuurlijk karakter gegeven: activiteiten op bepaalde momenten, voor bepaalde mensen, door bepaalde mensen. De eerste christengemeenten hadden geen fietskarren, marktkramen en inloophuizen. Evangelisatie was voor hen een levenshouding en hun eigen woning was een inloophuis.”
Een bezwaarlijke kant van een formeel inloophuis is voor de evangelist dat het snel het karakter krijgt van een opvangplek voor gebutste mensen. „Op zichzelf prima, de Heere Jezus had een bijzonder oog voor deze groep, maar voor de gemiddelde burger vormt dat vaak een hindernis om hiernaartoe te komen.”
Met steun van de kerkenraad van de Amersfoortse gereformeerde gemeente is besloten een onderscheid te maken tussen brugactiviteiten, voor het leggen van contacten, en kernactiviteiten, zoals het Bijbelleesuur en een zondagse bijeenkomst. Een verdedigbare scheiding, vindt Elenbaas, mits er geen systeem van wordt gemaakt. „Twee deelnemers aan ons Bijbelleesuur gingen mee naar de landelijke evangelisatiedag. Een van hen volgde een workshop waar over doelgroep één en doelgroep twee werd gesproken. „Ik begrijp dat ik deel uitmaak van de doelgroep heidenen”, zei hij na afloop.”
Livestream
De evangelist kon niet anders dan zijn hoofd schudden. „Het denken in wij en zij zit diep in onze genen. Terwijl we het Bijbels bezien allemaal van genade moeten hebben, ongeacht of we in de kerk of in de wereld zijn opgegroeid.”
Dat besef neemt wel toe, merkt hij. „Omdat beide werelden elkaar steeds vaker raken. Het aantal zoekers neemt toe en de reformatorische kerken worden opener. Daar heeft corona sterk aan meegeholpen. Mensen van buitenaf konden dankzij de livestream letterlijk naar binnen kijken. Onze gemeente heeft ruim acht keer zo veel abonnees als de eigen gemeente groot is.”
Niet alleen binnen zijn eigen omgeving signaleert hij een groeiende interesse voor het christelijk geloof. Hij hoort hetzelfde tijdens toerustingsavonden en in gesprekken met andere evangelisten. „Veel mensen zijn op zoek naar zingeving en waarheid in een wereld waarin alles wankelt.”
Opmerkelijk is voor Elenbaas dat vrijwel alle vaste bezoekers van Bij Elim door God Zelf op zijn pad werden gebracht. „Een van hen kwam met het Woord in aanraking op nota bene een boeddhistische conferentie. In de zoektocht die volgde, voelde hij zich op een avond gedrongen om eropuit te gaan. Toen hij door deze straat reed, dacht hij bij ons pand: wat is dit? Sindsdien komt hij trouw. Ik zie dat Gods Geest écht werkt.”
Hopeloosheid
Ds. M. van Reenen verhuist eind mei met vrouw en kinderen naar een boerderij in Vledderveen om daar zijn nieuwe taak te beginnen, onder de paraplu van de opgerichte Stichting Evangelisatie Drenthe. Hij liep al jaren met het verlangen de focus van zijn werk te verleggen naar dat van evangelist. In de achterliggende jaren hield hij zich al bezig met straatevangelisatie in Zwolle, Heerenveen en Harlingen.
De toename van het aantal seculiere Nederlanders dat tot inkeer komt, verklaart de hersteld hervormde predikant uit Urk in de eerste plaats uit de massale ontkerstening. Daardoor is de vijver groter geworden. „Een aantal mensen loopt vast in het seculiere, spirituele of atheïstische denken waar ze hun hoop op stelden. Ik ontmoet nog niet zo veel mensen die werkelijk tot geloof komen. Wel zie ik dat het gevoel van hopeloosheid toeneemt, door de kilheid van een vertechniseerde en de eenzaamheid van een geïndividualiseerde wereld.”
Gezinsleven
Belangrijk is voor ds. Van Reenen dat Bijbelgetrouwe christenen zichtbaar maken wat het leven met God betekent in het alledaagse bestaan. Vandaar dat hij, samen met een ander gezin, de boerderij in Vledderveen tot een gastvrije plek wil maken, waar ieder het klassieke gezinsleven kan meebeleven. „We willen er ook iets zichtbaar maken van een Bijbelse omgang met de schepping. De uitdaging zal zijn om openheid te combineren met bescherming.”
Binnen de ontmoetingen is er hopelijk ruimte om de Bijbelse boodschap te delen. „Niemand komt tot geloof door voorbeelden alleen. Het Evangelie moet je met woorden vertellen. Je leven kan mensen wel belangstellend maken. Vervolgens hoeven we niet meer te doen dan eerlijk het Woord laten spreken, zonder bang te zijn voor confronterende vragen. Het geeft een diepe rust en vrijmoedigheid als je hebt geleerd dat het Woord waar is, omdat de Heere waar is.”
Getuige
Dat ook reformatorische kerken steeds vaker bezoek krijgen van zoekers uit de seculiere wereld, verklaart de predikant net als Lennard Elenbaas mede uit het groeiende missionaire besef. „Binnen mijn eigen kerkverband nam de belangstelling voor evangelisatiecursussen enorm toe en wordt de jaarlijkse evangelisatiedag inmiddels bijna net zo goed bezocht als de zendingsdag.”
Elke gemeente zal zich volgens ds. Van Reenen rekenschap moeten geven van de wereld om zich heen en de vraag hoe daar een getuige te zijn. „De gewenste vorm kan per locatie verschillen. Het begint met getuigen in je eigen omgeving. Denk je aan bepaalde activiteiten, pas dan op voor de gedachte: daar doen ze dit, dus dat moeten wij ook. Mijn advies is: let op de context, Gods weg tot nu toe, middelen die Hij schonk en deuren die Hij opent of juist sluit. Geen projectmatige, maar een organische benadering. Zo ontstond in onze gemeente op Urk basiscatechese voor mensen die niet in onze traditie zijn opgevoed. De gemeente telt intussen zo’n vijftien mensen die niet of vele jaren niet naar de kerk gingen.”
Omdijkt meer
Door hun beslotenheid profiteren behoudende reformatorisch kerken volgens dr. Marten Visser nog het minst van de groeiende interesse voor het christelijk geloof. „Ze hadden weinig last van de eb en bleven als een omdijkt meer achter aan de bovenzijde van het lege strand. Een grote zegen, maar het maakte de kloof met het volk op het strand steeds groter. Nu het water weer wat gaat stijgen, vinden maar enkelingen de weg naar het meer. De dijk die ons beschermt, doet de stroom afbuigen.”
Het zorgt voor een paradoxale situatie. „De reformatorische tradities hadden en hebben een bewarende functie. Het is dus heel naïef om er negatief over te doen, maar ik heb vanaf mijn kleuterjaren de roeping om het Evangelie te delen met mensen die de Heere Jezus niet kennen. Er moeten kerken zijn die deze groep opvangen als de vloed weer opkomt. Dat zijn, uitzonderingen daargelaten, geen gemeenten met de Statenvertaling en psalmen uit 1773 op de Geneefse melodieën.”
Het vraagt in de optiek van de directeur van GlobalRize om een tweesporenbeleid. „Ik zit met vreugde in een helenotengemeente en heb geen behoefte om daar iets te veranderen. Dat brengt enkel ellende. Tegelijk zul je iets moeten bieden voor zoekers. De oplossing is naar mijn mening het stichten van gemeenten waar de eerlijke boodschap van het Evangelie zonder jargon wordt verwoord, de muziek herkenbaar is en nieuwkomers zich geen eenling blijven voelen tussen honderden mensen die in de loop der jaren een hechte gemeenschap zijn gaan vormen. Een goed voorbeeld zijn de gemeenten die vallen onder de Wegwijzer, voortgekomen uit evangelisatiewerk van de gereformeerde gemeente in Lelystad.”
Tussenstap
Ds. Van Reenen is geen voorstander van het stichten van nieuwe gemeenten. Hij kan zich wel goed voorstellen dat zoekers en pasbekeerden in eerste instantie naar een evangelische gemeente gaan. Meer dan eens zag hij ze na verloop van tijd de overstap maken naar een reformatorische kerk. „Die tussenstap was wel nodig. Elke kerk heeft zijn beperkingen. Laten reformatorische kerken zuinig zijn op hun traditie en die niet te snel vanuit missionaire motieven in de uitverkoop zetten.”
In het Amersfoortse ontmoetingshuis Bij Elim worden sinds twee jaar zondagse samenkomsten gehouden voor belangstellenden die de drempel naar de moedergemeente te hoog vinden. Elenbaas had aanvankelijk bezwaren. Van 2012 tot 2019 werkte hij voor de Zending Gereformeerde Gemeenten als evangelist in Ecuador. „Daar mocht ik iets zien van het werk van de Heilige Geest in mensen die qua cultuur in weinig dingen op ons lijken. Dat doet je relativerender naar uiterlijke vormen kijken. We hoeven onze eigenheid niet op te geven, maar zijn we bereid om ruimte te bieden voor een zekere diversiteit met het oog op mensen die uit totaal andere kringen komen?”
Bijzonder leerzaam is voor de evangelist het zogeheten apostelconvent. „Dat wordt wel de eerste synode genoemd, maar in werkelijkheid was het een crisisberaad over de vraag hoe om te gaan met uiterlijke verschillen binnen de gemeenten van tot geloof gekomen Joden en christenen uit de heidenen. Kun je zalig worden als je je niet laat besnijden? We kennen de uitslag. De gelovigen uit de heidenen kregen geen lasten opgelegd die Gods Woord hun niet oplegt. Wel werd hun gevraagd geen dingen te doen die voor gelovige Joden onverteerbaar waren. Zo’n gemengde gemeente, met onderling respect voor elkaars achtergrond en eigenheid, blijft voor mij de ideale situatie.”
