Schoemans dood was een schok voor velen, niet het minst omdat hij er zelf voor gekozen had. Hij zag af van eten en drinken omdat hij een discussie op gang wilde brengen over het euthanasiebeleid in zijn land. Een schrijver die suïcide pleegt is helaas geen onbekend verschijnsel, maar misschien hadden we het minder verwacht van een man die zo adembenemend liefdevol dit leven kon beschrijven, in zulke mystieke zinnen.

Maar Schoeman had ook een andere kant: hij verafschuwde ouderdom. Er is een gedicht van de Zuid-Afrikaanse dichter Elisabeth Eybers waarin ze zich richt tot Karel, nadat hij haar een bedenkelijke verjaardagswens had gestuurd. „Hoe moet ek terugskryf as jy keer op keer my ”moed en sterkte” toewens weens die smaad van oud word, wat jy steeds ”vernedering” noem?”

Aftakeling

De hoofdpersoon in ”Een ander land”, de Nederlandse notabele Versluis, heeft ook te maken met een aftakelend lijf. Hij lijdt aan tbc (al staat dat nergens letterlijk) en vertrekt naar het Zuid-Afrikaanse Bloemfontein in de hoop daar genezing te vinden. Per koets halfdood aangekomen, wordt hij opgevangen en verpleegd. Hij lijkt op te knappen, maar algauw blijkt het tegendeel: Versluis zal in Zuid-Afrika sterven. Terug naar Nederland gaat hij niet. De reis zou te veel zijn, en bovendien heeft hij daar niet veel achtergelaten behalve een donker huis met stijve meubels en een onberispelijke bediende.

Versluis lijkt eerst maar een oersaaie Hollander te zijn. Hij ondergaat beleefdheden en oprechte vriendelijkheid op dezelfde vlakke manier, observeert wel maar reflecteert nauwelijks, ook niet op zijn naderend levenseinde. Echt contact met andere Europeanen in Bloemfontein krijgt hij niet en lijkt hij ook niet te wensen. En thuis raakt hij er evenmin, ondanks de Hollandse koffie, frisse lakens en andere vertrouwdheden in het huis van mevrouw Van Vliet, bij wie hij in de kost zit.

Proeven en ruiken

Toch zijn er mensen aan wie hij zich voorzichtig begint te binden. De jonge lutherse dominee Scheffler bijvoorbeeld, met zijn vrouw, kind en gehandicapte zuster Adele. August en Adele Scheffler zijn zendingskinderen, opgegroeid tussen de zwartmensen. Ieder op hun eigen manier dragen ze op Versluis iets over van hun liefde voor het harde, dorre Zuid-Afrikaanse land, dat je dankzij Schoeman bijna gaat proeven en ruiken, al ben je er nooit geweest. August neemt Versluis mee naar een mooie plek, Adele praat vooral over het land, waar zij volgens haar broer „onverdeeld” en „hartstochtelijk” van houdt. Zij begrijpt Zuid-Afrika.

Adele is behalve een wanstaltige ook een extraverte, levendige vrouw die zonder schaamte uitspreekt wat ze denkt en vraagt wat ze wil weten, ook aan Versluis. Dit doet iets met hem, al wordt het nergens zo romantisch als je zou verwachten. Wel wordt Versluis zich gaandeweg bewust van een verlangen naar intimiteit. Je moet Schoeman heten om zo’n gegeven uiterst subtiel het verhaal binnen te smokkelen.

Wanneer Versluis na een bezoek aan de Schefflers nog even achterom kijkt en ziet hoe mevrouw Scheffler de lamp aansteekt, waardoor ook Adele zichtbaar wordt in de lichtkring, is dat een beeld dat hem bijblijft. „Hij zag de glanzende lampenkap alsof die op zijn netvlies was ingebrand, en dacht terug aan de verlichte kamer die hij bij zijn vertrek heel even had gezien toen hij zich omdraaide op de drempel, die twee vrouwen samen, en voelde een onverwachte droefheid bij die herinnering.”

Met het verlangen naar verbondenheid lijkt ook de reflectie meer op gang te komen. Waarom gaat Versluis Gelmers uit de weg, de jonge, onaantrekkelijke Nederlander die net zo ziek als Versluis blijkt te zijn, en die door het gezin Scheffler even hartelijk wordt opgevangen? Waarom zou Versluis niet een nacht bij hem kunnen waken, wanneer August verhinderd is? Hij overwint zijn afkeer, waakt, en na die ene nacht kan Versluis ook zijn eigen dood aanvaarden.

Vertrouwd

Gaat ”Een ander land” over de omarming van de dood, passend bij de laatste boodschap die de schrijver achterliet? Deels misschien, maar mij blijft iets anders bij. Zoals je hart vrede kan vinden in een dor, droog en zinderend land omdat je het wílt kennen, omdat je je erin mee laat nemen, zo kan het ook verzoend raken met aftakeling door niet weg te lopen bij een onwelriekend stervend lichaam, maar het te verzorgen en te omarmen. Afkeer en angst hebben niet het laatste woord.

Aan het einde van het boek denkt Versluis: „Er was niets om bang voor te zijn. De leegte nam je op en de stilte omsloot je, geen vreemde grootheden meer die je van op een afstand met onbegrip bekeken; het onbekende land was vertrouwd geworden en de doorgaande reiziger herinnerde zich niet meer dat het ooit zijn bedoeling was geweest zijn reis voort te zetten.”

Het onbekende land is in deze roman een metafoor voor heel veel dingen: het gaat over Zuid-Afrika, over de dood, maar ook over alles wat mensen maar angst kan inboezemen. Angst voor het onbekende, datgene waar je hard van weg wilt lopen, maar dat onontkoombaar is. Angst die je slechts overwint door dat vreemde recht in de ogen te kijken, je er als het ware mee te vereenzelvigen. Dat is de symfonische beweging van deze roman, zoals J. M. Coetzee het in zijn voorwoord noemt, „van een toestand van twijfel en verwijdering naar een toestand van verzoening en aanvaarding.” Onder een verborgen leiding, vul ik aan, waardoor iemand via onverharde wegen en ongedachte ontmoetingen op een plaats komt waar het hart vrede vindt.

Ander mens

Het beschrijven van zulke schier onbeschrijfelijke processen, daar is Schoeman een meester in. Je moet er wel fijnproever voor zijn, er tegen kunnen dat er bijna niks gebeurt in zijn boeken, dat de enige plot een puur psychologisch proces is. Maar wie weet stappen pruttelende lezers net als Versluis toch in de koets, laten ze zich meevoeren, keren ze van deze leesreis terug als een ander mens.

Boekgegevens

Een ander land, Karel Schoeman; uitg. Manuzio, Kampen, 2017; ISBN 978 94 92600 00 4; 400 blz.; € 24,95.