Ik voel mee met uw proces van inkeer om afstand te nemen van de leer van Luther inzake de Joden. Ik heb hier groot respect voor en koester begrip voor uw worsteling. We zijn voorzichtig optimistisch want 2000 jaar verguizing neem je niet in één generatie weg. Het vertrouwen moet groeien.

Wij noemen dit proces van kritische zelfanalyse, introspectie, spijt, schaamte, innerlijke en uiterlijke rectificatie in het Hebreeuws ”tesjoeva”, wat we meestal vertalen als inkeer. Maar dat is onjuist. Tesjoeva betekent terugkeer, teruggroei naar de Oorsprong van alles, de oorsprong in de mens zelf, ons echte zelf, het goede en G’ddelijke in de mens. En hierbij gaat het om respect, zorg en verantwoordelijkheid voor dit hoogste G’ddelijke mensaspect. Het dagelijkse ego moet hiervoor gevoelig worden gemaakt. Het ‘gewone’ gevoel moet samensmelten met dat Hogere, en hiermee één worden. Men moet dat Hogere in zichzelf durven aanvaarden, zoals het is, in zijn eigen integriteit.

Behalve respect is hiervoor ook kennis van het Hogere in al zijn verschijningsvormen nodig. Veel mensen dragen dat G’ddelijke beeld waarin zij geschapen zijn met zich mee.

Kwaadspreken over anderen en hen haten is als een stuk van jezelf, een stuk van dat eigen universele G’ddelijke beeld en een stuk van G’d, verwerpen. Over deze cyclus van afkeer en kwaadsprekerij lezen we –zeker niet toevallig– deze week wereldwijd voor uit de Thora bij het verschijnsel melaatsheid, dat door onze geleerden niet als een gewone ziekte werd gezien, maar als een ingreep van Boven in het sociale verkeer. Dit om ”lasjon hara”, kwaadsprekerij, te rectificeren.

Ik en mijn volk zijn het lijdend voorwerp van alle vormen van antisemitisme. Alhoewel het antisemitisme geen Joods probleem heet maar het probleem is van onze omgeving, heeft het niettemin een enorme impact op mijn leven. Ik lijd eronder en ben er –soms levensbedreigend– slachtoffer van.

Hitlers campagne tegen de Joden was zo effectief omdat hij –evenals Haman in de Poeriemgeschiedenis– misbruik maakte van zijn verbale begaafdheid en overredingskracht. Zijn woorden vonden een vruchtbare voedingsbodem. Het volk van cultuur en wetenschap viel voor de krachtige leider en was in korte tijd ieder moreel besef en de opdracht tot medemenselijke liefde kwijt. Het vernederde zichzelf tot de diepste dalen van beestachtigheid en botvierde als wilden hun moordlust op onschuldige, weerloze medemensen.

Daarom waarschuw ik doorlopend voor negatieve stigmatisering van de medemens. En denk niet dat die vreselijke taferelen nooit meer kunnen gebeuren. Antisemitisme is inmiddels weer salonfähig geworden – zo kort na de Holocaust. Wie had dit kunnen denken? En daarom mag ik niet zwijgen. Daarom moet dit thema doorlopend gememoriseerd worden.

Ik kreeg de vraag of de excuses die vanuit de Lutherse Wereldfederatie in 1983 zijn gemaakt niet voldoende zijn met het oog op 2017 – 500 jaar Reformatie. Ik vrees dat waarschuwen tegen antisemitisme nooit genoeg is. Op seideravond tijdens de viering van de Exodus uit Egypte 3328 jaar geleden memoriseren wij de vele vervolgingen door de eeuwen heen: „niet slechts een enkel persoon heeft zich tegen ons gekeerd om ons te vernietigen, maar in iedere generatie staat men tegen ons op om ons te vernietigen.”

Omdat het antisemitisme steeds weer zijn wanstaltige kop opsteekt, blijft het waarschuwen tegen antisemitisme doorlopend pijnlijk actueel. En degene die hiertoe aanleiding geeft, heeft ook de dure plicht om de effecten van zijn negatieve opmerkingen voor zijn morele rekening te nemen en ongedaan te maken.

Antisemitisme lijkt latent of manifest altijd aanwezig te zijn. Het afweerschild moet daarom bij iedere gelegenheid weer in stelling worden gebracht. Er lijkt geen einde te komen aan die eindeloze stroom negativisme over Joden en de Joodse staat. En het wordt steeds sterker en duidelijker. Daarom blijft een stevig antigeluid tegen antisemitisme zo ontzettend belangrijk. Altijd en bij ieder hoogtepunt weer.

Daarom vind ik de vele goede initiatieven die we met deze studiedag beginnen zo de moeite waard. Want het antisemitisme is een maatschappelijk probleem en geeft het morele peil weer van de maatschappij als geheel. En het is voor iedere gemeenschap en voor ieder individu belangrijk de lat voor dit morele peil zo hoog mogelijk te leggen en te houden.

De auteur is rabbijn van het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap. Dit artikel is een bewerking van de tekst die hij maandag uitsprak op de studiemiddag over ”Luther, het protestantisme en de Joden”.