Reformatie vieren is inzichten opdoen voor het heden
De Reformatie herdenken is geen navelstaren, maar je bezinnen op hoe het verleden het heden gevormd heeft, schrijft prof. dr. Erik A. de Boer. Dat levert inzichten op voor een reformatie in onze eigen tijd.
In de aanloop naar Hervormingsdag signaleert collega F. A. van Lieburg het risico van „een zekere Luther- en Calvijnmoeheid” (RD 13-10). Er zijn ook andere ingrijpende gebeurtenissen in de kerkgeschiedenis die onze aandacht waard zijn. Aansprekend voorbeeld: de kloof die ontstond tussen de kerk van het Oosten en die van het Westen.
Toegegeven, er zijn nog kringen waar Hervormingsdag leeft. Bij een zekere generatie leeft enig besef van de impact van de Reformatie. De Duitse herinneringscultuur heeft ooit 31 oktober 1517 bestempeld als dé dag dat professor Martin de hand aan de ploeg sloeg. Het valt op dat er juist in een van de kleinste landen van Europa al zo lang en zo veel aandacht voor de Reformatie leeft. Maar kan het niet een onsje minder?
500 miljoen euro
Bij de herdenking van een historische gebeurtenis zoomen we in op dat moment. Om bij de aanleiding voor de 2017-viering te blijven: het jaar 1517 en de plaats Wittenberg.
Wat was er zo belangrijk dat de Duitse Bundesregering 500 miljoen euro vrijmaakte om de herdenking te stimuleren? Om gebouwen te restaureren en toerisme te bevorderen? Misschien was het motief: bouwen aan een positief Duits zelfbeeld, terug achter de gruwel van de twintigste eeuw. Toch kan de viering van 500 jaar Reformatie in Duitsland straks anders uitpakken, nu de vluchtelingenstroom uit het Midden-Oosten vooral daar uitmondt. Wordt Duitsland een gidsland van gastvrijheid of opnieuw broedplaats van nationalisme?
Met dit voorbeeld wil ik duidelijk maken dat elke generatie leeft in een veranderde cultuur. Dat maakt de toe-eigening van het verleden anders. Daarom is de ene herdenking de andere niet. Kerk- en religiegeschiedenis bestuderen we met het oog op leven in het heden. Dus is herdenking van de Reformatie geen navelstaren.
In de huidige Europese Unie krijgen we er opnieuw oog voor dat de Reformatie Europa stempelde. Toen de staten hun vorm aannamen, werd de katholieke kerk gereformeerd en op unieke wijze verweven met de regeringsvorm van elk land. Je bepalen bij die omwenteling bepaalt je bij de identiteit van de christelijke kerk in het heden. Ook in het politieke, zelfs geopolitieke heden. De volksverhuizing van de zestiende en de zeventiende eeuw verdient wel wat nationale aandacht.
Aandacht voor de Reformatie is voor het herdenkingsplatform Refo500 programmatisch breder dan Luther en 1517. Al eeuwen daarvoor leefde het verlangen naar reformatie van de kerk: aan de top en op het grondvlak. Het protestantisme riep de contrabeweging in de Roomse Kerk op. Het concilie van Trente vuurde die Contrareformatie aan. Daarnaast is er de stroom van het anabaptisme, die zijn eigen loop door Europa en naar de nieuwe wereld heeft. Daarom kijken we naar reformaties, meervoud.
Bijbeljaar
Terugkijken in de historie is zien hoe de almachtige God Europa opschudde. En de vraag stellen hoe Hij dat nu doet: met volk en nationaliteit, met staat en kerk. Die breedte is zichtbaar in het thema dat gekozen is voor het jaar 2016: Bijbeljaar.
In 1516 gaf Desiderius Eramus uit Rotterdam voor het eerst een gedrukt Nieuwe Testament in het Grieks uit. Toen het Ottomaanse Rijk in 1453 de stad Constantinopel innam, namen geleerden op de vlucht veel Griekse handschriften mee. Daaraan dankt Europa de herleving van de kennis van de Bijbeltalen. Geen mooier thema om te laten zien dat Reformatieherdenking geen mantra van bekende namen is. Aan de basis van alles ligt de Bijbel. Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst is de Schrift een gave aan alle confessies. Met het oog op reformatie wanneer en waar ook nodig.
Reformatieherdenking is als het tellen van jaarringen bij een boom. De jaarringen van de Nederlandse gereformeerde, rooms-katholieke, evangelische kerken en baptistenkerken laten 500 jaar terug een bijzondere groeispurt zien. We kunnen inderdaad niet terug achter de verlichting die de moderniteit in de harten van Europa zaaide. Het kritische inzicht dat toen werd opgedaan, mag vandaag helpen om de geloofsverdeeldheid van toen te begrijpen en te overgroeien.
De auteur is bijzonder hoogleraar geschiedenis van de Reformatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Kampen en voorzitter van Refo500.
