In de volksmond heet Noord-Holland het vrijzinnigst van allemaal. Een bewering die volgens Tillema klopt. Twee jaar lang deed de godsdienstwetenschapper onderzoek naar de geschiedenis en ontwikkeling van de vrijzinnigheid in de provincie. Daarbij haalde hij veel „vergeten informatie” boven tafel.

In de titel ”De kop in de wind” zit iets eigenzinnigs.

„Inderdaad verwijs ik hier naar een karaktereigenschap van vrijzinnigen. Zij gaan niet met de stroom mee. Daarnaast is Noord-Holland een platte provincie. Als je gaat fietsen, fiets je altijd in de wind.”

Over welke vergeten informatie hebben we het?

„Hoewel Noord-Holland altijd al de vrijzinnigste provincie werd genoemd, is er nooit veel en goed historisch onderzoek naar gedaan. Er kwam nu dus veel aan het licht wat niet bekend was of vergeten. Een leuk detail: er wordt vaak geroepen dat vrijzinnigen niet van zending houden. Maar een aantal decennia terug waren er verschillende zendingsorganisaties, zoals een propagandacommissie die vrijzinnige lectuur verspreidde in het land. In Noord-Holland bestond de zogenoemde Wieringermeercommissie, die tot doel had om na de inpoldering nieuwe bewoners voor de vrijzinnigheid te winnen.”

Dat zouden de vrijzinnigen nu niet meer doen, toch?

„Tegenwoordig is er veel meer bescheidenheid onder vrijzinnigen. Al zie je opnieuw een kentering: wij moeten weer vrijmoedig leren praten. We staan voor diversiteit maar dat neemt niet weg dat je je eigen mening mag ventileren.”

Noord-Holland is het vrijzinnigst, zegt u.

„Als je in de archieven kijkt, zie je dat er vanaf het einde van de negentiende eeuw een groot netwerk van vrijzinnige organisaties ontstaat. Zij zullen zich later omvormen tot de Vereniging van Vrijzinnig Hervormden, de VVH, en weer later tot de VVP. Nog opvallender is hoeveel hervormde gemeenten op een bepaalde manier in relatie stonden tot de VVH. Bijvoorbeeld als donateur of door predikanten die lid waren van de vereniging. Dit gold vooral het noordelijke deel van de provincie. Het overgrote deel van de predikanten die er stonden, was vrijzinnig, maar ook de kerkelijke gemeenten waren dat. Overigens is dat nog steeds zo.”

Waarin komt dat nu tot uiting?

„In de preken, die ondogmatisch en praktisch zijn. Predikanten zijn geïnspireerd door de heilige boodschap over God en Jezus, maar maken een vertaling naar het nu. Wanneer je gemeenteleden bevraagt op hun geloofsleven bemerk je een sterke sociale gerichtheid en grote bescheidenheid in het spreken over God.”

Willen vrijzinnigen überhaupt nog een kerk bezoeken?

„Dat verschilt heel erg. Uit onderzoek dat in het verleden is gedaan, bleek dat VVP-leden over het algemeen trouwe kerkgangers zijn. Wat de niet-leden betreft, wijkt de kerkgang weinig af van het landelijke beeld, denk ik. Ze vinden kerkgang belangrijk, ze doen er inspiratie op, maar zeker niet alleen daar. Inspiratie voor het leven kun je ook buiten de kerkmuren vinden. Ik durf wel te zeggen dat lang niet alle vrijzinnigen iedere zondag in de kerk te vinden zijn. Overigens zie je dat ze wel veel Bijbellezen.”

Wat is de oorzaak van al die vrijzinnigheid in Noord-Holland?

„Van oudsher leefden mensen vaak geïsoleerd. Er bestonden veel waters, kanalen en moerassen. Dorpen waren op zichzelf aangewezen. Dat vormde de volksaard. We doppen onze eigen boontjes, we laten ons niets opleggen. Zelfredzaamheid en nuchterheid vormen een goede voedingsbodem voor vrijzinnigheid.”

Zeeuwen, om maar een voorbeeld te noemen, zijn ook nuchter en zelfredzaam. Maar in Zeeland bloeide de orthodoxie.

„Zeeland is een vissersprovincie. Vissers zijn over het algemeen orthodox. Ze hebben een gevaarlijk beroep. Dat vraagt om een standvastig geloof. Er zijn verschillende theorieën over. Het zuiden is katholiek, het noorden calvinistisch en op de grens ligt de biblebelt. Contact met andersdenkenden versterkt de eigen identiteit. Noord-Hollandse, Friese en Groninger boeren zijn milder.”

Welke plaatsen in Noord-Holland springen eruit?

„De regio West-Friesland was en is een goed voorbeeld van absolute vrijzinnigheid. Kleine dorpjes, vrijzinnigheid alom. De inwoners voelden daarom niet de behoefte om zich te organiseren. Grote VVP-afdelingen vind je meer naar het zuiden, in plaatsen waar meer orthodoxie was. Haarlem bijvoorbeeld en Amsterdam. Lange tijd stonden daar veel orthodoxe predikanten, waardoor vrijzinnigen een eigen organisatie wilden. Nog steeds zijn hier vrijzinnige wijkgemeenten. In Zuid-Holland, veel orthodoxer dan Noord-Holland, zie je hetzelfde fenomeen.”

Is Noord-Holland echt uniek, gelet op andere provincies?

„Je kunt stellen dat in de noordelijke provincies de verdeling tussen vrijzinnig en orthodox lange tijd ongeveer 50/50 was, ook in Noord-Holland. Maar in Noord-Holland wordt het orthodoxe deel voornamelijk gevormd door het zuidelijke deel van de provincie, terwijl het noordelijke deel (alles boven het IJ) bijna in zijn geheel vrijzinnig is. Dat maakt Noord-Holland absoluut uniek: in geen andere provincie is de vrijzinnigheid zo massief. In de noordelijke classes van Noord-Holland is ongeveer 90 procent van de gemeenten vrijzinnig, terwijl het in Groningen, Drenthe en Friesland nog steeds om 50 procent gaat.”

Ds. H. E. Dankers is predikant van de hervormde gemeente Ilpendam-Watergang, die behoort tot de classis Edam-Zaandam.

Is Noord-Holland inderdaad de vrijzinnigste provincie van Nederland?

„Ik ben nu twee jaar hier en Ilpendam-Watergang is mijn eerste gemeente. Goed vergelijken kan ik dus niet. Ik zie dat de gemeente qua identiteit uniek is in de omgeving. Wij vormen een streekgemeente. Slechts 10 procent van de kerkgangers komt uit een van beide dorpen, juist omdat er in deze omgeving geen andere gemeente te vinden is die in de gereformeerde traditie staat. In het gesprek met collega’s bemerk ik een grote diversiteit aan opvattingen. En ik ben dan meer uitzondering dan regel.”

Zou u de gemeenten in de buurt als vrijzinnig typeren?

„Ik zou dat niet zo durven zeggen. Als onze gemeenteleden elders geen gereformeerde prediking kunnen vinden, wil dat niet zeggen dat die er helemaal niet is. Wat ik weet is dat er grote diversiteit is. Gemeenten zijn van vrijzinnige snit, maar er zijn ook wel evangelicale groepen. Ik wil niet zomaar een sticker plakken, maar juist de verbinding zoeken en in gesprek raken over de vraag hoe we ons tot elkaar verhouden. Het verschil tussen de gemeenten zit, denk ik, in de mate waarin een mens God nodig heeft. Een gereformeerde zegt: Zonder God is er geen leven. Hoe meer je opschuift, hoe meer de mens het redt zonder God.”

Hoe is het om in Noord-Holland gereformeerd te zijn?

„Jongeren zijn in hun klas of vriendengroep de enigen die naar de kerk gaan. Maar dit heeft meer met onkerkelijkheid te maken dan met vrijzinnigheid. Het grappige is dat de gemeente van Watergang oorspronkelijk vrijzinnig was. In de jaren zeventig kwam er een omslag. Toen is de gemeente ook gaan groeien.”

Ds. H. K. Sok is predikant van de christelijke gereformeerde kerk in Opperdoes.

Herkent u Noord-Holland in Tillema’s conclusies?

„Ik kan niet beoordelen of Noord-Holland de vrijzinnigste provincie van Nederland is, maar het is waar dat de vrijzinnigheid hier groot is. Als je met mensen in gesprek komt, blijkt dat bijvoorbeeld uit hoe ze de Bijbel zien en ter sprake brengen. Uiteraard vind ik dat als orthodox-gereformeerde christen en predikant heel jammer.”

Wat betekent het voor een gereformeerde kerkganger om in deze provincie te wonen?

„Voor een gereformeerde kerkganger is er hier de schone taak om vrijmoedig te getuigen van de rijkdom van het Woord van God en ook van de gereformeerde zienswijze. Overigens is hier in Noord-Holland niet alleen veel vrijzinnigheid maar ook veel onkerkelijkheid. Wat we veel tegenkomen is dat mensen, zonder tegenspraak of spot, gewoon accepteren dat je er christelijke normen en waarden op nahoudt en ook nieuwsgierig zijn naar je beweegredenen. Als je in een vanouds christelijke omgeving woont, zo is mijn ervaring, is er veel meer weerstand tegen een orthodox-christelijke opvatting dan hier. Soms ervaar ik hier, ook onder vrijzinnigen en onkerkelijken, een puurheid die weldadig aandoet.”

Volgens Tillema is slechts 10 procent van de gemeenten niet vrijzinnig. Wat kan hier de reden van zijn?

„Dat vind ik een moeilijk te beantwoorden vraag. Ongetwijfeld is het feit dat er al heel vroeg sprake was van veel en ook van georganiseerde vrijzinnigheid hier debet aan. Mogelijk –ik kan het niet met bewijzen staven– verwereldlijkte de provincie eerder omdat ze al vroeg welvarend was. Noord-Holland kent nogal wat steden met een rijke handelsgeschiedenis, zoals Medemblik, Enkhuizen, Hoorn en Amsterdam.”

Erik Jan Tillema: Noord-Holland meest vrijzinnige provincie (Reformatorisch Dagblad, 01-09-2014)