De zon staat aan het begin van de morgen al hoog aan de hemel boven de rotsen bij de Dode Zee, niet ver ten zuiden van Jericho. De vormen van de grillige rotsformaties maken indruk in het zonlicht. Twee Israëli’s vinden de temperatuur nog dragelijk genoeg om te joggen. Waarschijnlijk komen ze uit de nabijgelegen nederzetting, die omgeven is door een metershoog hek. Een van de hardlopers draagt op zijn rug een holster met een revolver.

De grot die het gezelschap Nederlandse journalisten vandaag gaat bezoeken, ligt niet eens zo ver van de weg. Het bordje dat verbiedt om het gebied te betreden, mag voor deze gelegenheid genegeerd worden. Na een klim van een minuut of tien is de grot al bereikt.

Voor wie bij grotten vooral denkt aan mergel- of druipsteengrotten, is de ruimte verrassend klein. Bevreemdender nog is het besef over een enorme tijdkloof gestapt te zijn. Dus hier verstopten Joden 2000 jaar geleden hun boekrollen toen ze op de vlucht waren voor de Romeinen. En die rollen bleven ook nog eens twee millennia onaangeroerd liggen. De gedachte dat je vanuit een westerse samenleving zomaar zo’n plek kunt binnenstappen, doet vreemd aan.

In de grot, die bekendstaat als ”grot 11”, vertelt Mladen Popovic hoe de Dode Zeerollen ontdekt werden. Popovic is hoogleraar Oude Testament aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Hij is tevens directeur van het aan de RUG gevestigde Qumran Instituut, dat de Dode Zeerollen bestudeert. Het verhaal over een van de grootste archeologische vondsten van de twintigste eeuw klinkt als een spannend jongensboek.

Tentstok

Het verhaal begint in de winter van 1946/1947. Israëli’s zijn er dan nog niet in deze omgeving – de staat Israël bestaat nog niet eens. De enigen die het in dit onherbergzame gebied uithouden, zijn bedoeïenen. Op een dag zijn drie jongemannen zoals gebruikelijk op pad met hun kudde. Ze gooien stenen om de kudde de goede kant op te leiden. Eén steen komt in een grot terecht. Er breekt iets, zo horen ze.

De volgende dag gaan ze op onderzoek uit. In de grot vinden ze een kruik met in textiel gewikkelde perkamenten boekrollen. De rollen hangen eerst een tijd in een hoek aan een tentstok van de bedoeïenen, die geen flauw idee hebben van het belang van hun vondst. Na een tijdje weten ze hun vondst te slijten aan Kando, een schoenmaker in Bethlehem. De dierenhuiden zijn te slecht om schoenen mee te lappen, maar omdat ze oud lijken, ziet hij er wel iets in.

Laten vinden de bedoeïenen nog meer rollen, in totaal zijn het er nu zeven. Via verschillende wegen komen ze in handen van geleerden. Ook dan duurt het nog even voordat goed doordringt wat de waarde van deze handschriften is. In april 1948 verschijnen de eerste berichten in de pers. Er blijkt onder andere een complete tekst van het Bijbelboek Jesaja bij te zijn die duizend jaar ouder is dan de oudste dan bekende manuscripten. Een grote vraag is: zijn er nog meer rollen?

Wetenschappers gaan nu zelf op onderzoek uit. Archeologen doorzoeken systematisch alle grotten in het gebied. Er ontstaat een ware wedloop met de bedoeïenen, die beseffen dat ze goud kunnen verdienen aan hun vondsten en het gebied op hun duimpje kennen. Op een gegeven moment ontdekken geleerden dat de bedoeïenen gedeelten in stukken snijden om meer geld te kunnen verdienen. Waarop de wetenschappers ijlings aanbieden om per lengte-eenheid te betalen.

Laboratorium

In totaal worden er in elf verschillende grotten manuscripten gevonden. De meeste zijn ernstig aangetast door de tand des tijds en in fragmenten uiteengevallen. Slechts een dozijn rollen is nog helemaal intact. Bij elkaar gaat het om enkele tienduizenden fragmenten van ruim 900 verschillende handschriften. Israël weet de eerste zeven rollen te kopen. Met de oprichting van de staat Israël is het gebied rond de Dode Zee als gevolg van het VN-verdelingsplan Jordaans grondgebied geworden. De nieuwe vondsten komen daardoor terecht in het Palestijns Archeologisch Museum in Oost-Jeruzalem.

Grot 11 wordt als laatste ontdekt, in 1956. Om het onderzoek naar de rollen vaart te geven, biedt het museum buitenlandse instanties publicatierechten aan in ruil voor financiële steun. De Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen gaat hierop in en krijgt het recht om alle vondsten uit grot 11 te onderzoeken en te publiceren. Prof. dr. A. S. van der Woude richt hiervoor in 1961 het Qumran Instituut op. Vandaar dat grot 11 in het vakgebied ook wel bekend staat als ”The Dutch cave” (de Nederlandse grot).

In 1967 verovert Israël tijdens de Zesdaagse Oorlog Oost-Jeruzalem en daarmee ook het Palestijns Archeologisch Museum, tegenwoordig Rockefeller Museum geheten. Nagenoeg alle Dode Zeerollen zijn daarmee in de handen van Israël gekomen. Aanvankelijk zijn wetenschappers vooral gericht op het onderzoeken en publiceren van de teksten. Gaandeweg komt er echter steeds meer aandacht voor de vraag hoe de rollen voor het nageslacht bewaard kunnen blijven.

Met het oog op die taak heeft de Israëlische Oudheidkundige Dienst (IAA) een speciaal laboratorium ingericht, dat is ondergebracht bij het Israël Museum in Jeruzalem. In hetzelfde museum is ook een fraai ontworpen vleugel waar de eerste zeven gevonden Dode Zeerollen worden tentoongesteld. De rollen worden niet in hun geheel vertoond, omdat ze dan door het licht te veel beschadigd worden. Van de 7 meter lange grote Jesajarol is een complete reproductie te zien.

Speciale koffer

Te veel licht is funest voor de kwetsbare fragmenten van perkament en papyrus, legt hoofdconservator Pnina Shor uit in een geklimatiseerde ruimte in het laboratorium. De tekstvondsten worden in het donker bewaard. Om de ideale omstandigheden te creëren, wordt het klimaat in de grotten nagebootst. Een document mag maximaal drie maanden tentoongesteld worden, daarna krijgt het vijf jaar rust.

Het conserveren van de Dode Zeerollen is topwetenschap, benadrukt Shor. Als dat nodig is, roept de IAA de hulp in van toonaangevende experts elders in de wereld. Dat is ook gebeurd met het nieuwste grote project, de publicatie van alle fragmenten op internet. Alle teksten worden gefotografeerd met een zeer geavanceerde techniek, die tal van details blootlegt die voor het menselijk oog onzichtbaar zijn. De afbeeldingen worden gepubliceerd op een speciale website (deadseascrolls.org.il).

De IAA streeft ernaar dat er altijd ergens ter wereld een tentoonstelling is waar Dode Zeerollen te zien zijn. Maar ook daarbij is de hoogste zorgvuldigheid geboden. Voor transport naar het buitenland is een speciale klimaatkoffer ontwikkeld. Deze moet op een stoel in de businessclass vervoerd worden met aan weerszijden twee begeleiders. Shor: „De Dode Zeerollen zijn universeel cultureel erfgoed. De IAA beschouwt het als haar plicht om de rollen te behouden voor toekomstige generaties en ze te delen met het publiek en wetenschappers overal ter wereld.”

Dit is het eerste artikel in een serie van drie naar aanleiding van de tentoonstelling over de Dode Zeerollen in het Drents Museum in Assen, die dinsdag van start gaat. Donderdag deel 2.

Dure snippers

Nazaten van de Bethlehemse schoenmaker Kando, die als eerste Dode Zeerollen opkocht, hebben nog steeds fragmenten van de rollen in hun bezit, zo bleek onlangs. Volgens een bericht van persbureau AP heeft Kando, die in 1993 overleed, jaren geleden een aantal fragmenten ondergebracht in een Zwitserse bankkluis. Zijn zoon William Kando biedt ze nu te koop aan.

Wie een stukje Dode Zeerol wil kopen, moet flink in de buidel tasten. Een snipper van nog geen vierkante centimeter moet al zo’n 10.000 dollar (7500 euro) opbrengen. Vooral in Amerika is er belangstelling voor de eeuwenoude stukjes perkament en papyrus. Zo zijn er diverse fragmenten aangekocht door Southwestern Baptist Theological Seminary en Asuza Pacific University, twee evangelicale onderwijsinstellingen in de VS.

De acties van Kando jr. zijn een doorn in het oog van de Israëlische Oudheidkundige Dienst (IAA), die vindt dat de Dode Zeerollen in Israël thuis horen. Kando zegt dat hij zijn verzameling heeft aangeboden aan de IAA, maar dat die de vraagprijs te hoog vindt. De IAA is vooral gebrand op een bijzonder gaaf bewaard fragment van Genesis dat Kando in bezit heeft. Hij vraagt zo’n 40 miljoen dollar (30 miljoen euro) voor het document ter grootte van ongeveer een A4’tje.

Qumran

De grotten waar de Dode Zeerollen gevonden zijn, liggen allemaal in de buurt van de nederzetting Qumran. Begin jaren 50 zijn de restanten van de nederzetting blootgelegd, die nu als archeologische bezienswaardigheid bezichtigd kunnen worden. In het complex woonde een afgezonderde Joodse religieuze gemeenschap. Een populaire visie onder geleerden is dat de bewoners van Qumran Essenen waren, of een afsplitsing van deze groep. Deze Joodse stroming wordt niet genoemd in het Nieuwe Testament, maar is bekend uit de geschriften van de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus. In het jaar 68 na Christus werd de nederzetting verwoest door de Romeinen bij het neerslaan van de Joodse Opstand.

Aanvankelijk was de gedachte dat alle gevonden rollen afkomstig waren van de gemeenschap in Qumran. Tegenwoordig neigen wetenschappers echter meer naar de gedachte dat de rollen uit verschillende plaatsen in het Joodse land afkomstig zijn. Het is heel goed mogelijk dat ook groeperingen van elders voor de Romeinen naar de omgeving van Qumran zijn gevlucht. Het afgelegen gebied met zijn grotten stond bekend als een goede schuilplaats. David vluchtte er al heen om aan koning Saul te ontkomen.