Al eeuwenlang trekken mensen naar Rome, en de stad vervult hen met bewondering. Hoewel er ook zijn –zoals Luther destijds al– die er knap teleurgesteld vandaan komen.

Op 18-jarige leeftijd, in 1924, maakte de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer samen met zijn broer Klaus een reis naar Rome om daar enkele maanden te studeren. Een verslag van deze reis, voorzien van vele interessante foto’s, is onlangs verschenen bij Gütersloher Verlagshaus. De jonge Bonhoeffer heeft een uitvoerig dagboek van zijn verblijf bijgehouden en daaruit wordt in dit mooie boek veelvuldig geciteerd. De ouders van Bonhoeffer moesten eerst wel overgehaald worden om hem te laten gaan, maar hun zoon wordt zo door Rome aangetrokken dat ze hem de treinreis van 44 uur (!) en een lang verblijf ver van huis toestaan.

Twee Romes

Voor Bonhoeffer zijn er twee Romes. De stad van geschiedenis, cultuur en kunst, en de stad van de paus en het rooms-katholicisme. Hij kwam vooral voor het eerste, maar raakte steeds meer gefascineerd door het tweede. Bonhoeffer bezoekt elke dag een andere kerk, en hoewel hij van huis uit een negatief beeld van de Rooms-Katholieke Kerk heeft meegekregen, raakt hij in Rome sterk onder de indruk van de katholiciteit.

In een bundel over het beeld van Rome in het Duitstalige protestantisme geeft de Italiaanse hoogleraar systematische theologie Fulvio Ferrario, die ook de inleiding op het eerdergenoemde boek schreef, een analyse van de betekenis van dit verblijf in Rome voor de 18-jarige, hoogst intelligente student. Hier zou Bonhoeffer al belangrijke beginselen voor zijn visie op kerk en geloof hebben opgedaan. De impact van al die kerken die volkomen één zijn in liturgie en waarin de gemeenschap der heiligen zo visueel vorm krijgt, heeft de jonge theoloog blijvend beïnvloed.

Audiëntie

Ook Conrad Gröber (1872-1948) hield een dagboek bij van zijn studietijd in Rome. Gröber, die later aartsbisschop van Freiburg zou worden, geeft veel interessante details over het leven in Rome aan het einde van de 19e eeuw. Hoogtepunt is voor hem de audiëntie bij de paus, en uit de beschrijving daarvan blijkt zijn diepe respect voor de ”heilige vader”.

In heel het boek is geen spoor van contact met protestantisme te vinden. Luther komt één keer voor, namelijk als Gröber het klooster bezoekt waarin Luther tijdens zijn verblijf Rome woonde. De gedachte daaraan vindt Gröber pijnlijk, omdat Luther de kerk gebroken heeft.

Tweede Vaticaans concilie

Hoe anders is dat in Gröbers kerk in de jaren na zijn sterven, als er een beweging van hervorming en vernieuwing op gang komt die ook aandacht vraagt voor het gesprek met de Reformatie. Deze beweging loopt uit op het tweede Vaticaans concilie zoals het vijftig jaar geleden geopend werd.

Onder redactie van de rooms-katholieke Zwitserse theoloog Franz Xaver Bischof verscheen een bundel studies over de aanleiding, de inhoud en de uitwerking van dit concilie. Dat heeft geresulteerd in vele veranderingen en in toenadering tussen Rome en Reformatie.

Vaticanum II gold als een enorme impuls voor de oecumene. toch is het nog niet tot eenheid gekomen en van het enthousiasme direct na het concilie lijkt niet veel meer over te zijn. Het is zelfs de vraag of de paus van nu niet dichter bij de tijd van Gröber staat dan bij die van het tweede Vaticaans concilie, en er zijn velen in beide kerken die het zeer betreuren dat het met de oecumene niet opschiet. Mogelijk zijn de verschillen toch niet zo overbrugbaar als wel eens werd voorgesteld.

Mis

Dat verschil is onder andere in de Duitse stad Bamberg te zien. De wereldberoemde en indrukwekkende dom van Bamberg bestaat precies duizend jaar en dat wordt met een tentoonstelling gevierd. Duizend jaar: dat is een getal om even op je in te laten werken. Een kerkgebouw dat er al duizend jaar staat tot eer van God en tot heil van mensen.

Bij Michael Imhof Verlag verscheen de schitterende tentoonstellingscatalogus met een overzicht van de geschiedenis van deze dom en meer dan 300 foto’s. Het is een kerk van Rome, en daarom leidt alles in die kerk naar het altaar, waar de mis bediend wordt, zoals alles in een protestantse kerk naar de preekstoel leidt. Daar wordt ook het essentiële verschil tussen Rome en Reformatie zichtbaar, en juist dat is een punt dat in de oecumene maar al te graag en geheel ten onrechte verdoezeld lijkt te worden.

Dat althans is de mening van Karl-Heinz Menke, hoogleraar katholieke dogmatiek aan de universiteit van Bonn. In zijn nieuwste boek betoogt hij dat de oecumene de ogen sluit voor het feit dat er zaken zijn die zo tot het wezen van het rooms-katholicisme behoren dat ze onopgeefbaar zijn. De sacramentsleer van Rome staat zozeer centraal dat wie daaraan morrelt –onder andere door te pleiten voor bijvoorbeeld vrouwelijke priesters en deelname van protestanten aan de eucharistieviering– niet beseft of niet wil beseffen dat daarmee de kern van de kerk geraakt wordt. Dit soort oecumene heeft de kerk meer schade gedaan dan de Reformatie, aldus de auteur.

Eerlijk en nuchter

Het boek van Menke zal niet door ieder met vreugde ontvangen worden, maar het is wel eerlijk en nuchter. Zo blijft Rome fascineren, als stad en als kerk, maar de protestant Bonhoeffer en de rooms-katholiek Menke zijn het er wel over eens dat de weg naar eventuele eenheid doodloopt als hij niet in Rome begint.

”Italienreise 1924”, Dietrich Bonhoeffer; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh (Du.); ISBN 978 35 7907 144 2; 124 blz.; € 14,99;
”Rombilder im deutschsprachigen Protestantismus”, Martin Walraff, Michael Matheus en Jörg Lauster; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen (Du.); ISBN 978 31 6150 861 5; 354 blz.; € 34,-;
”Römisches Tagebuch”, Conrad Gröber; uitg. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt (Du.); ISBN 978 35 3425 479 8; 432 blz.; € 89,-; 
”Das Zweite Vatikanische Konzil (1962-1965)”, Franz Xaver Bischof, uitg. Kohlhammer Verlag, Stuttgart (Du.); ISBN 978 31 7022 220 5; 242 blz.; € 39,90;
”1000 Jahre Kaiserdom Bamberg”, Norbert Jung en Wolfgang F. Reddig; uitg. Michael Imhof Verlag, Petersberg (Du.), ISBN 978 38 6568 754 8; 320 blz.; € 25,-;
”Sakramentalität: Wesen und Wunde des Katholizismus”, Karl-Heinz Menke; uitg. Friedrich Pustet, Regensburg (Du.); ISBN 978 37 9172 425 6; 360 blz.; € 29,95.