Wie vindt dat het leven voltooid is, heeft recht op een waardig afscheid. De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levens­einde (NVVE) heeft 116.000 burgers bereid gevonden om de petitie ”Voltooid leven” te tekenen. Het zit hen dwars dat een zelfgekozen levenseinde in de praktijk nog niet gemakkelijk genoeg is.

De website van de NVVE meldt dat sommige huisartsen euthanasie niet kunnen of willen uitvoeren, terwijl de patiënt wel voldoet aan de zorgvuldigheidscriteria. Vrij vertaald: wij moeten een stap maken van het recht om –zoals dat tegenwoordig heet– „dood te gaan” naar de plicht om te doden.

Op bestelling

Om extra aandacht te trekken, heeft de vereniging de afgelopen week uitgeroepen tot Week van de Euthanasie, met als publiciteitsstunt een levenseindekliniek. Op 1 maart starten zes ambulante teams. Een arts en een verpleegkundige bezoeken de patiënten thuis. Je kunt de dood, net als een pizza, telefonisch bestellen.

Dat het vooral om de publiciteit gaat, blijkt uit het feit dat er helemaal nog geen kliniek is. Voorlopig gebeurt alles bij de patiënt thuis en in de toekomst komen er misschien enkele bedden beschikbaar, maar daar is dan nog wel geld van verzekeraars voor nodig.

Als een arts –om principiële redenen of omdat hij vindt dat er geen sprake is van ondraaglijk lijden– geen euthanasie wil toepassen, moet er snel andere hulp komen. De kans dat de zogenaamde ”onafhankelijke consulent” de mening van de huisarts deelt, is in zo’n situatie miniem.

Het persbericht stelt echter dat de teams, zo mogelijk, samenwerken met de huisarts. Dat is vreemd, want de reden voor dit initiatief is juist dat sommige huisartsen geen euthanasie „kunnen of willen” uitvoeren.

„Kunnen of willen” is een eufemisme. Iedere arts kan een spuit geven. Het gaat erom dat sommigen niet willen. Het lijkt er sterk op dat die samen­werking vooral inhoudt dat het ambulante team de huisarts op het matje wil roepen. Anders gezegd: als uw huisarts weigert u een spuitje te geven, kunt u een beroep doen op de service van de NVVE. Wij willen dan ook wel een hartig woordje met de arts spreken.

Dit klinkt cynisch, maar gezonde argwaan is wel op zijn plaats. Er zit een venijnige agressie achter de vriendelijk geformuleerde woorden. Eigenlijk mag niemand meer moeilijk doen over levensbeëindigend handelen.

De website van de NVVE is explicieter dan het persbericht. Het antwoord op de vraag wie er gebruik kunnen maken van de levenseindekliniek luidt: „Mensen die ernstig ziek zijn en bij wie de arts geen euthanasie of hulp bij zelfdoding wil geven en dementerenden in een vroege fase van wie de arts euthanasie of hulp bij zelfdoding weigert uit te voeren.” Onwil is dus het echte probleem.

Artsenfederatie KNMG staat op het standpunt dat artsen die niet willen ingaan op een euthanasieverzoek, de morele plicht hebben om patiënten over te dragen aan een andere arts. Ook de website rijksoverheid.nl gaat er voetstoots van uit dat een arts die niet zelf de euthanasie wil uitvoeren, zal doorverwijzen.

D66 en GroenLinks vinden dit niet ver genoeg gaan en werken aan een wet die artsen tot doorverwijzen moet verplichten. Iedere patiënt met een doodswens kan straks snel een medicus vinden die de dood wil toedienen, of het ondraaglijk lijden nu het gevolg is van kanker of van levensmoeheid. Artsen mogen niet weigeren. Op de zwarte lijst komt na de weigerambtenaar de weigerarts als volgende patiënt.

Immorele agenda

Het verzet tegen euthanasie lijkt zinloos. Op 10 april 2001 zijn 10.000 mensen op het Plein in Den Haag bijeen in een stil protest tegen de inmiddels aangenomen euthanasiewet. Het is zo stil dat het NOS Journaal er geheel aan voorbijgaat. Minister Borst heeft trouwens nog wel haar excuses aangeboden voor het citeren van het kruiswoord.

Intussen is de praktijk van de euthanasie ook geruisloos verschoven. Volgens het Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (Nivel) komt euthanasie niet meer voor dan tien jaar geleden, maar is de belangrijkste reden voor een verzoek verschoven van pijn naar verlies van waardigheid.

De ontwikkeling lijkt onomkeerbaar en daarom is het des te belangrijker om te proberen te begrijpen waar deze immorele agenda vandaan komt. De moderne ethiek verschuift de norm van God en Zijn openbaring naar de mens en zijn geweten. Het gaat dan niet meteen mis, want de seculiere plichtsethiek heeft een hoge morele standaard. Christenen weten dat dit te danken is aan Gods algemene openbaring. De mens is geen beest, maar draagt Gods beeld en gelijkenis.

Die hoge norm roept een tegenreactie op. Niemand kan aan de hoge morele eis van het geweten voldoen. De tegen­beweging vecht voor vrijheid en stelt dat de mens zichzelf moet kunnen laten gaan. Zelfontplooiing is de hoogste norm.

De moderne moraal is een voortdurende discussie tussen het plichtsbesef en het ”dikke ik”. (Zie daarvoor uitgebreider deze rubriek van 16 januari.) Het besef dat je verplicht bent rekening te houden met anderen weerhoudt mensen om asociaal te worden. Er zijn gewoon nog veel goede dingen in de moderne ethiek. Alles wordt niet altijd alleen maar slechter en slechter.

Herman Bavinck verbindt in zijn ”Hedendaagsche Moraal” (1902) aan die twee bewegingen de namen van de filosofen Immanuel Kant en Friedrich Wilhelm Nietzsche. De strenge Kant en de losbandige Nietzsche zijn allebei nog springlevend en bepalen in de moderne ethiek in samenspel wat goed en kwaad is.

Kuitert

Op sommige terreinen houdt het plichtsbesef de zelfontplooiing echter helemaal niet tegen. Als God niet bestaat, hoef ik immers alleen maar rekening te houden met de mensen om mij heen. In die gevallen waar niemand last van mij heeft, wordt mijn recht op zelfbeschikking een plicht. „Gij zult over uzelf beschikken!” Wie dat niet doet, is laf.

Daarom spitst het morele debat zich toe op die terreinen waar de zelfbeschikking onbeperkt is, omdat die onschadelijk lijkt voor alle andere mensen. De duidelijkste voorbeelden zijn de rol van mannen en vrouwen, abortus en euthanasie en homoseksualiteit.

Op deze terreinen is het je plicht om zelf uit te maken wat je doet. Je bent baas over je eigen baan, in eigen buik, in eigen bed en nu ook in eigen sterfbed. Het is de plicht van anderen om dat te respecteren. Niemand mag jouw zelfbeschikkingsrecht met een beroep op geweten of godsdienst belemmeren. Zo’n beroep roept ergernis op.

Harry Kuitert geeft dat treffend weer met de boektitel: ”Dat moet ik van mijn geloof…” Als je iets dat onschadelijk is voor anderen niet mag van je geloof, dan is dat zielig. Wie zo’n zielig idee oplegt aan anderen is gemeen.

De sterke lobby voor een zelfgekozen dood is een symptoom van een diepe en emotionele geladen morele overtuiging. Verzet tegen deze lobby roept agressie op en het is ongelooflijk moeilijk om overtuigende tegenargumenten te vinden.

Zwangerschaps-T-shirt

Zolang het leven een geschenk is en God aan het begin en het einde staat, is er geen discussie. Als de mens zelf de norm wordt, verandert er eerst niet zo veel. Het is een plicht om het leven te accepteren zoals het is, inclusief het lijden en de dood.

Op een reclamefolder stond laatst een zwangerschaps-T-shirt met op de buik de tekst: ”Made in Love”. Dat zal wel seculier bedoeld zijn, maar het geeft toch treffend weer dat het leven een geschenk is. Eeuwenlang is er een consensus geweest dat het moreel verkeerd is om dat geschenk moedwillig te beëindigen.

Maar zodra de zelfbeschikking de hoogste norm wordt en het gaat winnen van de plicht om het leven te aanvaarden zoals het is, kan niets de autonome mens weerhouden om leven en dood in eigen hand te nemen.

Het enige tegenargument dat overblijft, is dat van de uiterste consequentie van acceptatie van euthanasie. Niemand wil een samenleving waarin mensen die levensmoe zijn geen aandacht en hulp, maar een spuitje krijgen. Niemand wil in de hand werken dat oude en eenzame mensen gepusht worden om er maar een eind aan te laten maken, omdat zij meer geld kosten dan opbrengen.

Deze zorg delen ook de voorstanders van euthanasie. Gelukkig is er zelfs bij de KNMG nog wel wat aarzeling over de ambulante euthanasieteams. Zonder een relatie met een patiënt is de beoordeling van de euthanasievraag een hachelijke onderneming. Maar de seculiere meerderheid is ongekend optimistisch over de mensensoort. Als er maar genoeg zorgvuldigheidscriteria ingebouwd zijn, hoef je voor misbruik niet te vrezen.

Laffe daad

In het antieke heidendom gold het als een laffe daad om een eind aan je leven te maken. Het gevoel van verontwaardiging is nog altijd groot als iemand in het volle leven suïcide pleegt. Zoiets kun je je geliefden toch niet aandoen? Maar als iemand geen geliefden heeft of het er samen met die geliefden over eens is dat het mooi genoeg geweest is, is het een ander verhaal. Als iemand opziet tegen verder lijden, mag je hem of haar daar toch niet toe dwingen? Dat is liefdeloos.

Als het leven een last is voor jezelf en voor anderen is het niet laf om voor de dood te kiezen, maar juist laf om te blijven leven. Dat kun je alleen maar doen als je bang bent voor God. Bange mensen zijn laf.

Achter het lugubere doods­verlangen van moderne mensen met een voltooid leven gaapt een grote leegte. De horizon is uitgewist, God is verdwenen als Bron en Doel van het leven.

De dood is niet het einde van het levenssprookje. De dood is een oordeel. De dood is het begin van de nimmer eindigende eeuwigheid.

Voor christenen is de dood een poort. De Sleuteldrager is hun voorgegaan; Hij heeft alles volbracht.