Het valt niet mee om te reflecteren op de vraag wanneer we in de politiek ”wijs met rijkdom” omgaan, zoals Prediker het verwoordt. Mijn ervaring is dat politici vaak vinden dat ze de wijsheid in pacht hebben. En ook dat het in de politiek bijna altijd over geld gaat. Ik ben in de Eerste Kamer onder andere lid van de commissie financiën en woordvoerder voor het thema belastingen. Rond het einde van het jaar, als het belastingplan in de Eerste Kamer wordt behandeld, stroomt mijn mailbox vol met brieven van personen en organisaties die allemaal minder belasting willen betalen. Dan herken ik ook wel wat Prediker zegt: „Wie van geld houdt, kan er geen genoeg van krijgen. Wie verzot op rijkdom is, is altijd op meer gewin belust. Ook dat is enkel leegte.”

In Nederland leven 540.000 mensen onder de armoedegrens, zo’n 1,2 miljoen mensen zitten daar net iets boven

We houden niet alleen van geld, we streven ook naar steeds meer geld. Het hebben van geld geeft ons autonomie en vrijheid en we ontlenen er vaak ook maatschappelijke status aan. Daar staat tegenover dat we ook steeds afhankelijker worden van geld en bezittingen. En wie geld heeft, kent ook angst om het te verliezen. Rijkdom brengt eveneens verantwoordelijkheid met zich mee. En dat is de kern van mijn betoog.

Liefde en solidariteit

Franciscus van Assisi maakte in de vroege middeleeuwen een radicale keuze voor eenvoud, armoede, vrede en verbondenheid met alles wat leeft. In de franciscaner levensstijl gaat het om waarden als dienstbaarheid, zachtheid en mededogen. Franciscus volgde daarin het voorbeeld van Jezus, heel praktisch, via concrete daden van liefde en solidariteit.

Ik kan dat bewonderen. Maar zou ik dat kunnen opbrengen? Ik herken mij vaak meer in de rijke jongeman uit Mattheüs 19. Als Jezus hem vraagt om alles wat hij bezit aan de armen te geven en Hem te volgen, gaat hij verdrietig weg.

Arme mensen hebben vaak niet de ingangen en de steunende netwerken die de rijken wel hebben

Prediker lijkt een uitweg te bieden: „Wanneer een mens geniet van rijkdom en bezit, is dat een geschenk van God” (Prediker 5:18). Toch heb ik het gevoel dat we daar niet zomaar mee wegkomen. In de politiek niet, maar ook niet als mens.

Wereldwijd leven naar schatting 692 miljoen mensen in extreme armoede. Zij doen een appel op ons, bijvoorbeeld als we het in de Eerste Kamer hebben over de bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking. Maar ook in ons eigen land leven volgens de nieuwe armoededefinitie 540.000 mensen onder de armoedegrens. Zo’n 1,2 miljoen mensen zitten daar net iets boven, maar zijn extreem kwetsbaar.

Namens het CDA ben ik ook de woordvoerder voor sociale zaken en werkgelegenheid. Van de groepen mensen die voortdurend bestaansonzeker zijn, tref ik echter zelden post in mijn mailbox aan. Arme mensen hebben vaak niet de ingangen en de steunende netwerken die de rijken wel hebben.

Koninkrijk van God

Jezus zegt in Mattheüs 6:33: „Zoek eerst het Koninkrijk van God en Zijn gerechtigheid en al het andere zal u toegeworpen worden.” Die uitspraak brengt mij bij de vermoedelijke schrijver van het boek Prediker. Algemeen wordt aangenomen dat koning Salomo de auteur is. Hij is nog jong als hij koning wordt. God verschijnt aan hem in een droom en zegt: „Vraag wat je wilt dat ik je geef.” Salomo vraagt dan om „een opmerkzaam hart” (1 Koningen 3). Salomo zoekt eerst het Koninkrijk van God. En alles waar hij niet om gevraagd heeft, krijgt hij gewoon cadeau.

Wat mensen hebben gecreëerd kunnen mensen ook rechtzetten

Het is deze wijze koning Salomo die in Prediker 4:1 zegt: „Ik vestigde mijn aandacht op alle onderdrukking die er is onder de zon en zag de tranen van de onderdrukten. Er is niemand die hen bijstaat.”

Prediker heeft een opmerkzaam hart gekregen voor de pijn en de eenzaamheid van mensen die lijden onder onrecht. En hij merkt ook op dat de macht in handen ligt van onderdrukkers en dat de slachtoffers vaak niemand hebben die voor hen opkomt.

Bijbelse oproep

Rabbijn Jonathan Sacks stelt in zijn boek ”Een gebroken wereld heel maken” dat het nodig is om opnieuw de nadruk te leggen op sociale verantwóórdelijkheid, omdat deze in onze tijd problematisch is geworden. Wat heb ik te maken met kinderen die in Sudan van de honger omkomen? Waarom zou mij het lot van de werklozen, de daklozen, de armen en de vluchtelingen in mijn eigen samenleving iets aangaan?

We zijn eraan gewend geraakt om dergelijke verantwoordelijkheden te delegeren aan overheden en in ruil daarvoor betalen we belasting. Zo, zegt Sacks, stellen we politiek in de plaats van ethiek, wet in plaats van morele verplichting en onpersoonlijke instellingen in plaats van persoonlijke betrokkenheid. Met als gevolg dat de ethiek ertoe neigt zich naar binnen te keren en eerder een zaak van persoonlijke keuze wordt dan van collectieve verantwoordelijkheid. Echter, wat mensen hebben gecreëerd, kunnen mensen rechtzetten. De Bijbel is Gods oproep tot menselijke verantwoordelijkheid, gericht aan ieder van ons: „Mens, waar ben je?”

Het christendemocratische mensbeeld gaat uit van mensen die verantwoordelijkheid kunnen en willen dragen, maar ook van mensen die als dat nodig is voor elkaar willen zorgen. De overheid moet de verantwoordelijkheid van elk mens respecteren (en aanmoedigen) en de diverse geledingen van de samenleving zo veel mogelijk in staat te stellen om verantwoordelijkheid te nemen. Niemand mag klem komen te zitten in een situatie waarin hij alleen maar kan ontvangen van anderen.

Eén daad tegelijk

„Wanneer een mens geniet van rijkdom en bezit, is dat een geschenk van God”, zegt Prediker. De rijkdom die ons geschonken wordt, zit mijns inziens niet in materiële zaken, hoewel Salomo daarvan ook best genoten zal hebben. Echte rijkdom gaat dieper. Die gaat om het geschenk van een opmerkzaam hart. Als we dat geschenk bewust aanvaarden, gaan we anders om met rijkdom en bezit.

We kunnen niet in één keer heel de wereld veranderen. Maar we kunnen wel degelijk iets tot stand brengen, één daad tegelijk, één dag tegelijk, één mens tegelijk. Sacks zegt dat treffend: „Eén daad kan een wereld van verschil maken. Eén ogenblik kan een leven rechtvaardigen.”

Het spoor dat we achterlaten in levens van anderen en dat zij op hun beurt weer in levens van anderen achterlaten, is de enige erfenis die het nalaten waard is.

De auteur is namens het CDA lid van de Eerste Kamer. Zij hield op 15 maart tijdens de residentiepauzedienst in de Waalse Kerk in Den Haag een toespraak over ”Wijs met rijkdom” (Prediker 5:9-11 en 18-19), in verband met het jaarthema ”Wijs met...”.