Gouda, van katholiek bolwerk tot „het Rijssen van Holland”
Een reformatorische kunstenaarsvereniging, hogeschool en boekhandel. In Gouda zijn ze te vinden. Toch heeft het jaren geduurd voordat de Reformatie echt voet aan de grond kreeg in de stad. Tolerantie was het toverwoord in Gouda.
Inmiddels is het geen vraag meer of de Reformatie wortel heeft geschoten in Gouda. Een kijkje in de binnenstad is voldoende om dat te bevestigen. Reformatorische zaken als College Style, hoedenwinkel ’t Matelootje en boekhandel Smit hebben zich genesteld in de winkelstraten.
Refoscholieres fietsen met wapperende rokken over de Markt. Gouda telt een reformatorische basis- en middelbare school, twee scholen voor speciaal onderwijs van dezelfde signatuur en een christelijke hogeschool op reformatorische grondslag. Het CDA, de CU en de SGP bezetten samen een vijfde van het aantal raadszetels.
En dan de kerken. Gouda telt maar liefst 43 kerkgenootschappen. Alle gereformeerde denominaties zijn er zo’n beetje te vinden, van de Federatie van Vrijzinnige Protestanten tot de Gereformeerde Gemeenten in Nederland.
Hoewel Gouda nu oogt als tamelijk protestants, in de zestiende eeuw leek het er allerminst op dat de stad de Reformatie zou omarmen. Gouda was indertijd een echte rooms-katholieke stad, getuige de vele kloosters, kapellen en kerken die vandaag de dag nog in de stad te zien zijn.
Hoewel het orthodoxe calvinisme nog op weinig sympathie kon rekenen, kwamen er in de zestiende eeuw toch al scheurtjes in het rooms-katholieke bolwerk. Een aantal kloosters kwam in financiële problemen, de golf van altaarstichtingen kwam tot stilstand en humanistische invloeden –Erasmus groeide op in Gouda– deden hun intrede.
In 1573 verboden de Staten van Holland de rooms-katholieke godsdienst. De Goudse gereformeerden kregen de sleutels van de Sint-Jan. Nog hetzelfde jaar verwijderden ze alle beelden, het hoofdaltaar en het sacramentshuis uit de kerk. Diverse altaarstukken zijn nu nog te bezichtigen in museum GoudA tegenover de Sint-Jan. De Goudse Glazen bleven echter behouden. Ook de naam Sint-Janskerk handhaafden de gereformeerden.
Ketters nest
De Reformatie in Gouda was hiermee definitief een feit, tolerantie was in Gouda echter het toverwoord. Het stadsbestuur wilde geen afstand doen van het ideaal van de brede volkskerk en koos voor de predikant Herman Herbers, die alle partijen te vriend moest houden.
De predikant verwierp de verkiezingsleer, liet het preken uit de Heidelbergse Catechismus achterwege en stelde zelf een catechismus op. Tegenstanders noemden de zogeheten Goudsche Catechismus smalend „een schoen die iedereen past.”
Rooms-katholieke burgers werd weinig in de weg gelegd, in tegenstelling tot in andere steden. Zo’n 6000 personen, de helft van de stad, waren in 1656 nog katholiek. Het kerkbestuur zette het beglazingsprogramma van de Sint-Jan voort. Ja, het plaatste zelfs in 1582 gebrandschilderde ramen van een afgebroken kapel van het Regulierenklooster in de kerk.
Vanwege het tolerante klimaat sprak de gereformeerde theoloog Festus Hommius in 1612 over de stad als „een ketters nest.”
Het klimaat veranderde toen in 1618 prins Maurits van Oranje orde op zaken stelde. Hij liet remonstrantse stadsbestuurders en predikanten vervangen en zorgde ervoor dat de overheid serieus werk maakte van de bestrijding van andersgezinden.
Aanstootgevende afbeeldingen van God de Vader en de Heilige Geest werden verwijderd uit de Goudse Glazen.
Veel rooms-katholieken kwamen samen in schuilkerken, waarvan er aan de Hoge Gouwe nog een te zien is. Echt geheim waren deze locaties niet. Vaak sloten de rooms-katholieken een overeenkomst met de schout, waardoor ze tegen betaling hun bijeenkomsten konden houden.
De Bataafs-Franse periode (1795-1813) zorgde voor gelijkheid van godsdiensten. De rooms-katholieken roken hun kans: 183 van hen vroegen om de Sint-Jan weer te mogen gebruiken. Dit verzoek werd niet gehonoreerd. Wel kregen ze in 1818 de Gasthuiskapel tot hun beschikking.
Het Rijssen van Holland
Anno 2010 is een vijfde van de bevolking, bijna 14.000 personen, protestant (zie kader). Zo’n 6600 mensen zijn rooms-katholiek, hoewel het merendeel van hen niet meer in de kerk komt. De rooms-katholieke kerken zijn verdwenen uit de binnenstad. De 80 meter hoge Gouwekerk, in 1902 gebouwd om boven de Sint-Jan uit te komen, is in 1972 voor een gulden verkocht aan de Johan Maasbach Wereldzending.
Andere richtingen, zoals de doopsgezinden, remonstranten, lutheranen en oud-katholieken, zijn in de loop der eeuwen verschrompeld. Tal van nieuwe religieuze stromingen, waaronder de snel groeiende islam, hebben de religiekaart van de stad in de afgelopen eeuwen verder ingekleurd.
Het imago van Gouda als orthodox-protestantse stad doet echter geen recht aan de werkelijkheid, stelt historicus A. L. H. Hage, docent aan de Hogeschool Driestar te Gouda en voorzitter van de Stichting Goudse Sint-Jan. „De gereformeerde gezindte is duidelijk aanwezig in de stad: grote kerken, kerkgangers op zondag in de binnenstad, reformatorische scholen. Het gereformeerde karakter wordt echter niet zichtbaar in de politiek. SGP en CU hebben samen slechts 4 van de 35 zetels in de raad.”
De Goudse kerkhistoricus P. H. A. M. Abels, rooms-katholiek, denkt daar anders over. Het Rijssen van Holland, zo noemt hij Gouda. „De sfeer van de Reformatie heerst hier nog. Het aantal koopzondagen en activiteiten op zondag is beperkt, er is veel zaterdagsport, protestantse kerkgangers kleuren op zondag de binnenstad, terwijl de rooms-katholieken helemaal uit het beeld zijn verdwenen.”
Ook in de houding van de Goudse inwoners komt de invloed van de Reformatie om de hoek kijken. „Echte Gouwenaren zijn behoudzuchtig, ze lopen niet voorop bij vernieuwingen. Daarom is er ook zo veel cultuurhistorie bewaard in de binnenstad.”
Hij erkent dat het gereformeerde karakter van Gouda niet zichtbaar wordt in de politiek, maar dat heeft demografische oorzaken, veronderstelt hij. „De laatste jaren zijn er veel niet-Gouwenaars hier komen wonen. Zij zijn niet christelijk en dat vertaalt zich in hun stemgedrag.”
De samenwerking tussen rooms-katholieken en protestanten is volgens de kerkhistoricus na al die jaren marginaal. „Veel protestanten ervaren nog altijd een grote afstand tot de rooms-katholieken.”
Gebedsontbijt
Ds. G. H. Abma van de hervormde Sint-Janskerk geeft toe dat er in zijn gemeente weinig samenwerking is met rooms-katholieken. Dat betreurt hij niet, „de verschillen zijn te groot om overbrugd te worden.” Wel vindt hij het belangrijk om elkaar „niet te verbijten en te vereten. We moeten in vrede met elkaar kunnen samenleven.”
Hij ervaart in de ruim 36 jaar dat hij in Gouda woont nog altijd een grote mate van tolerantie. „Er heerst hier bij de kerken een sterk verlangen om elkaar de ruimte te geven en met elkaar op te trekken.”
Als voorbeeld noemt hij het interkerkelijke gebedsontbijt, dat al jaren één keer in de twee maanden wordt georganiseerd. „Met voorgangers uit vrijwel alle kerken ontbijten we, delen in een stukje bezinning en bidden we voor de stad, voor de kerken en voor elkaar.”
Ondanks dat de rooms-katholieken een minderheid zijn in de stad, zijn de verhoudingen met de protestantse kerken goed, stelt Marian Verhaegh, secretaris van de Heilige Anthoniusparochie. De parochie organiseert regelmatig oecumenische diensten en activiteiten samen met deze kerken. Ook zijn er contacten binnen de Raad van Kerken en is in de rooms-katholieke Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk de Voedselbank, een initiatief van diaconieën van verschillende kerken, actief. Met de gereformeerde gemeenten (in Nederland) is er vrijwel geen overleg.
Samenwerking of niet, in de Sint-Jan komen Rome en Reformatie samen. Daar beluisteren ’s zondags honderden protestanten Gods Woord in een kerk met een rooms-katholieke naam. Daar hangt het glas van de protestantse Willem van Oranje gebroederlijk in dezelfde ruimte als van zijn rooms-katholieke aartsvijand Filips II. Daar koestert én tolereert protestants Gouda zorgvuldig zijn rooms-katholieke erfenis.
Reformatie in beeld
„Op een dag werden we uit het klooster gesleurd en op straat gezet. We mochten niets meenemen. Een stel dronken geuzen ging de gebouwen binnen; we hoorden hoe ze lachten en alles kort en klein sloegen.”
Zuster Neeltje van het Sinte Mariaklooster vertelt in het lespakket ”Ik was een non in Gouda” over haar belevenissen in de tijd van de Reformatie in Gouda.
Het lespakket, ontwikkeld door TGV teksten en presentatie uit Leiden, is geschreven ter gelegenheid van opgravingen op de plek waar ooit het Sinte Mariaklooster stond. Bij het pakket hoort een speurtocht door middeleeuws Gouda met bijbehorende opdrachten.
Bij de VVV in Gouda is de route van een stadswandeling te koop met het thema ”Ketters, dissenters en libertijnen”. De tocht voert langs overblijfselen van kloosters, kerken en kapellen en geeft een goed beeld van het verloop van de Reformatie in de stad Gouda.
De wandeling duurt ongeveer 2,5 uur en kost 3,50 euro.
Over Gouda
Aantal inwoners: 71.115 (per 1 januari 2010).
College van B en W: PvdA, VVD, CDA, D66 en GroenLinks leveren ieder een wethouder. Burgemeester is W. M. Cornelis.
Zetelverdeling gemeenteraad: PvdA (7), VVD (5), CDA (3), ChristenUnie (3), D66 (3), Gouda Positief (3), GroenLinks (3), Trots op Nederland (3), Gouda’s 50+ Partij (2), SP (1), Gemeentebelangen Gouda (1), SGP (1).
Protestantse kerken (totaal 13.710 leden):
Hervormde gemeente (PKN, vijf kerken): 7966 leden.
Gereformeerde kerk (PKN): 2203 leden.
Evangelisch-lutherse gemeente (PKN): 135 leden.
Gereformeerde gemeente: 1484 leden.
Gereformeerde gemeente in Nederland (Gerbrandyweg en Stationsplein): 1610 leden.
Christelijke gereformeerde kerk: 312 leden.
Katholieke kerken (totaal 6620 leden):
Oud-Katholieke Kerk: 120 leden.
Rooms-Katholieke Kerk: 6500 leden.
Toekomst van Gouda
Blijft Gouda in toekomst zijn protestantse karakter houden? SGP-fractievoorzitter A. H. E Versteeg (één zetel) verwacht van wel. Hij denkt zelfs dat de stad er reformatorischer op zal worden. „De gereformeerde gemeenten groeien hier alleen maar. Als de fusie met Waddinxveen doorgaat, dat zal het aantal zetels voor de SGP toenemen, verwacht ik. En daarmee ook het reformatorisch gehalte van Gouda.”
Raadslid G. Schotanus van de ChristenUnie (drie zetels) deelt deze analyse niet. „Wellicht neemt het aantal zetels van de SGP toe, maar Gouda zelf wordt er niet christelijker op. De ontkerkelijking gaat ons niet voorbij.”
Bovendien zijn mensen in deze tijd steeds minder gebonden aan een christelijke partij, stelt Schotanus. „Het populisme viert hoogtij. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van maart kreeg de nieuwe partij Gouda Positief vanuit het niets drie zetels. Dat is een teken aan de wand.”
