Verontrustende logeerpartij legt zwakte bestuur Timotheos bloot
Als de Nederlandse ontwikkelingswerker Wim Akster in 2011 zijn eigen stichting opricht, krijgt hij meer invloed dan ooit tevoren. Het bestuur van Stichting Timotheos geeft de oprichter zo veel ruimte dat hij niet alleen het werkveld domineert, maar ook zijn macht kan misbruiken. Klachten over zijn ongebreidelde gedrag en zelfs een signaal van mogelijk seksueel misbruik veranderen daar weinig aan.
In de woning van ds. Tj. de Jong (1942-2014) in Staphorst gaat de telefoon over. Het jaar 2013 is nog maar een paar dagen oud. Aan de lijn is veldwerker Truus Ringelberg (1948-2016), die samen met Wim Akster voor Timotheos in Malawi werkt en naast hem woont in Blantyre.
Ze is van streek, tijdens het telefoongesprek met ds. De Jong. Ze spreekt over een Malawische jongen die bij haar op de stoep stond, nadat hij bij Akster had gelogeerd. Over iets wat niet hoort, iets wat in Malawi echt niet kan. Ds. De Jong neemt meteen contact op met Herman van Arnhem, de secretaris van Timotheos, die op zijn beurt penningmeester Jouk Boer inlicht.
Tien jaar na dato staat het gesprek met de hersteld hervormde predikant Van Arnhem nog helder voor de geest. „Wat zaten wij in spanning. Ik heb ds. De Jong nog nooit zo van slag gezien. Hij verzuchtte: „Zou hij dan toch…” maar hij maakte zijn zin niet af. Hij sliep er de hele nacht niet van.”
Verschillende bronnen van buiten het bestuur, oude bekenden van Ringelberg, bevestigen de gebeurtenis. Zij vertellen dat de jongen overstuur was toen hij bij Ringelberg aanklopte, en dat hij moest overgeven van ellende. Ook Boer kan zich de melding van Ringelberg voor de geest halen, al geeft hij aan niet van deze details op de hoogte te zijn. In zijn herinnering gaat het om meer dan één jongen. Hij heeft destijds niets achter de logeerpartij gezocht. Het RD vraagt Akster herhaaldelijk om op de beschuldigingen te reageren, maar krijgt geen reactie.
De Staphorsters zijn volgens Van Arnhem opgelucht als ze vernemen dat de logé van Akster vertrokken is na tussenkomst van Timotheos Foundation Malawi (zie graphic), de Malawische evenknie van de stichting, die mede op initiatief van Akster is opgericht. Het voorval verdwijnt naar de achtergrond. Niemand die achteraf kan vertellen of er over deze kwestie nog contact was met Ringelberg. Pas zeven jaar later, als Akster op verdenking van seksueel misbruik in de cel belandt, denkt Boer weer terug aan de melding.
Van Arnhem en hij zien in de winter van 2013 geen kritische rol voor zichzelf. „Ds. De Jong had veel contact met Akster”, zegt Van Arnhem. „Hij was een zeer verstandig en tactisch man. Hij wist vermoedelijk meer dan wij in de gaten hadden. We lieten de kwestie aan hem over. Achteraf vind ik dat we allemaal scherper hadden moeten zijn.”
Wat er nu precies gebeurd is, weten Boer en Van Arnhem niet. Het RD, dat in december 2023 Malawi bezoekt om onderzoek te doen naar hoe Timotheos met de kwestie-Akster omging, klopt daarom op een kletsnatte middag aan bij de voormalige voorzitter van het Malawische bestuur, ds. Charles Ben. De bijna blinde voorganger staat op de veranda van zijn huisje in Ngabu naar de regen te luisteren die op het golfplaten dak roffelt. „Laat me jullie de waarheid vertellen”, zegt hij. „Ik kreeg in 2013 een telefoontje van een medebestuurslid. Hij vroeg me of ik snel kon komen, omdat Akster met een jongen had geslapen.”
De predikant reist naar Blantyre. Hij is verlegen met de situatie, vertelt hij terugkijkend, omdat Akster op dat moment ontkent dat er misbruik heeft plaatsgehad. Toch waarschuwt hij Akster. „God wil niet dat mannen met mannen slapen. En de overheid kan je hiervoor arresteren.”
Afstand
Of ds. De Jong daadwerkelijk persoonlijk bij Akster terugkwam op Ringelbergs signaal, is onbekend. Evenmin is hierover iets te vinden in zijn eigen Timotheosarchief. Feit is dat een bestuurlijke actie uitbleef.
Wát er in de volgende vergaderingen van Timotheos in Staphorst ook aan de orde komt, niet een vreemde logeerpartij, het noodsignaal van Ringelberg of de ongelijkheid tussen een rijke, witte man en straatarme kinderen. De notulen uit die tijd zwijgen erover. Van Arnhem vindt bij nader inzien dat het bestuur destijds steken liet vallen. Hij wijt dat onder meer aan de afstand tussen Nederland en Malawi. „Die is groot, 7000 kilometer of nog meer. We waren er nog niet op visitatie geweest. Je had natuurlijk ook het Malawische bestuur, dat zat er veel meer bovenop.”
Hij raakt hiermee aan wat achteraf een venijnig pijnpunt blijkt te zijn. Bij de piepjonge stichting, opgericht in 2011, weet niemand precies bij wie Akster in dienst is, en of hij nu verantwoording moet afleggen aan het Nederlandse of aan het Malawische bestuur. Die vraag staat niet hoog op de agenda. De drie Nederlandse bestuursleden willen draagvlak creëren voor de jonge stichting, donateurs werven en bekende predikanten benaderen om zitting te nemen in een comité van aanbeveling.
De nadelen van een bestuur dat drijft op loyaliteit en vriendschappen komen gaandeweg steeds duidelijker naar voren, blijkt uit deze onderzoeksjournalistieke publicatie. Dieptepunt is de arrestatie van Akster in 2020 en de manier waarop het Timotheosbestuur daarmee omgaat. Dat leidt uiteindelijk tot het aftreden van vrijwel het hele bestuur. Een nieuw bestuur voert vervolgens forse bestuurskundige veranderingen door, doordrongen van de noodzaak om misbruik van autoriteit en geld voortaan te voorkomen.
Het RD besluit in 2023 onderzoek te doen naar wat er misging. Doel is lessen trekken uit deze crisis, met het oog op de vele ideële organisaties in de gereformeerde gezindte. Uit het onderzoek rijst een beeld op van wat er gebeurde tussen de allereerste uitzending van Akster in 2009 en zijn aanhouding in 2020.
Goede bedoelingen
De voorman doet vanaf 2011 zijn invloed gelden bij de net opgestarte stichting. Of het nu over de positie van werknemers, over salarissen of over de inkoop van materialen gaat, niemand kijkt over zijn schouder mee. Hij benoemt zichzelf tot financieel directeur. Het Malawische bestuur maakt zich er zorgen over, schrijft het in een e-mail aan secretaris Van Arnhem. Zou het niet veel beter zijn dat Akster voortaan verslag doet bij het Malawische bestuur?
Het Nederlandse bestuur vindt het juist geruststellend dat alle lijntjes via Akster lopen. Het is „heel belangrijk dat er iemand op deze positie zit die we volledig vertrouwen en kennen”, schrijft de secretaris terug. Maar als Van Arnhem tijdens het RD-onderzoek zijn eigen tekst terugleest, zegt hij: „Achteraf gezien is dat naïef.”
Ronduit alarmerend is na enkele jaren pionieren het rapport ”Met de beste bedoelingen”, van een externe bestuurskundige die in 2015 op verzoek van Timotheos het functioneren van de stichting tegen het licht houdt. „Stichting Timotheos lijkt vrijwel uitsluitend zaken te doen met Wim Akster”, constateert hij. „De bestuurlijke verhouding is volledig zoek. (…) Het is onduidelijk wie bepaalt wat er moet gebeuren, wie gelden ontvangt, hoe verantwoording wordt afgelegd.”
Hij is ook helder over de gevolgen. „Dit leidt tot ernstige bestuurlijke risico’s.” Om het bestuur te helpen professionaliseren, brengt de adviseur een visitatiebezoek aan Malawi. Hij doet dat samen met de hersteld hervormde predikant ds. H. Lassche, sinds 2014 voorzitter van Timotheos.
Onvermogen
Ondanks de dringende waarschuwingen verdwijnt het rapport na die tijd in een la. Als Timotheos Woord & Daad in 2017 om advies vraagt, wijst de organisatie precies dezelfde gebreken aan als de bestuurskundige in 2015.
Er is lange tijd niets met de aanbevelingen gedaan, erkent ds. Lassche begin februari 2024 tijdens een gesprek in de pastorie. „Dat had te maken met onvermogen. Hoe gaan we dat doen? Wie gaat die kar nou trekken? Intussen liepen de zaken gewoon door. Akster kwam met aanvragen: kan hier geld voor komen, kunnen we die actie voeren? We moesten de boel draaiend houden.”
Aan het advies van de bestuurskundige om alle bestuurlijke contacten met Wim Akster te verbreken en het toezicht op de veldwerker over te dragen aan het Malawische bestuur, wordt geen gehoor gegeven. Oud-bestuurder Kees Verwoerd vertelt het RD in 2024 de reden: „Akster was mordicus tegen.” Ook zegt hij: „Vrijwel elke vraag van Akster willigde het bestuur in. Elke som geld die hij nodig had, maakte het over.”
Oud-bestuurslid Boer bestrijdt dat. „Maandelijks werd er een twaalfde deel overgemaakt van een bedrag dat in het jaarplan door het bestuur was geaccordeerd. Natuurlijk kwam er weleens een incident tussendoor waar snel en direct op gereageerd moest worden. Dat gebeurde echter niet structureel.”
Door het gebrek aan daadkracht binnen het bestuur bepaalt Akster jarenlang zijn eigen agenda. Die wordt gevoed door een hang naar macht en een sterk anti-Stéphanossentiment, als gevolg van de breuk met zijn oude werkgever. Mede omdat Stéphanos al meer dan tien jaar de Malawische Reformed Presbyterian Church (RPC) ondersteunt, is Akster er veel aan gelegen om zijn invloedssfeer binnen de RPC uit te breiden. Bovendien verzekert hij zich zo van draagvlak in de Hersteld Hervormde Kerk, die sinds 2007 de RPC ondersteunt. Hoe meer RPC-predikanten er in ‘zijn’ bestuur zitten, hoe beter, is het idee.
„Voor ons is het heel belangrijk om overal luid en duidelijk rond te bazuinen dat we een relatie met de RPC hebben”, mailt Akster het Nederlandse bestuur in 2012. Het steekt hem dan ook dat een van de RPC-predikanten bij Stéphanos in dienst blijft. Akster wil een studiebeurs en een vergoeding voor diens zoon regelen. „Hiermee probeer ik heel nadrukkelijk ds. B. te bewerken. (…) Ds. B. zal alleen maar positiever ten opzichte van ons komen te staan.”
Geld is macht in het noodlijdende Malawi en daar blijkt de zendingswerker zich goed van bewust, zo komt in meerdere gesprekken van het RD met RPC-ambtsdragers naar voren. Velen maken gebruik van de voordelen die Akster hun aanbiedt en leggen hem geen strobreed in de weg als het erop aankomt. Doen ze dat wel, dan dreigt Akster de beurs van scholieren uit hun werkgebied in te trekken. Slechts een enkeling ziet de valkuil en weigert zich afhankelijk te maken.
Bestuursleden van het Malawische Timotheosbestuur zijn evenmin tegen Akster opgewassen. Vanwege hun afhankelijkheid van de geldstroom uit Nederland kunnen ze geen vuist maken als toezichthouder. Bovendien is niet elk bestuurslid geschoold.
Machtsvertoon
Omdat niemand hem tegenspreekt, waant de ontwikkelingswerker zich gaandeweg onaantastbaar. Het valt Nederlandse en Malawische collega’s op dat hij steeds vaker zomaar in woede uitbarst. Dan schreeuwt hij tegen wie hem voor de voeten loopt. Straatarme mensen die te laat komen voor een voedseluitdeling, soms zelfs na vele uren lopen door de stoffige hitte, stuurt hij meermalen zonder eten weer naar huis.
„Dat was wreed”, zegt Brighton*, een van de Malawische ambtsdragers die bij de hulpacties betrokken was. „Akster zei: „Jullie hebben geen honger, want mensen die echt honger hebben, zijn op tijd.” Dit was geen christelijk hulpbetoon, dit was machtsvertoon. Als deze mensen jong waren geweest, oké, maar ze waren oud. Je kon aan hun ogen zien hoe arm ze waren. Het is beter om te lijden dan op zo’n manier hulp te ontvangen.”
De voormalige hersteld hervormde zendingspredikant ds. R.J. Oomen, die veertien jaar in Malawi werkte en in 2017 terugkeerde naar Nederland, herinnert zich hoe Akster boven op een auto stond te „kafferen” tegen Malawiërs die naar zakken mais graaiden. „Ik was weleens bang dat Aksters gedrag zich tegen hem zou keren. Dan zei ik: „Wim, dat moet je niet zo doen, want vandaag of morgen kan ik je in het ziekenhuis bezoeken.””
Nederlandse gasten die op de compound van Timotheos verblijven, luisteren geschokt naar een tirade van Akster, vertelt een van hen later tegen het RD. In een kamer naast hen laat hij een Malawische vrouw voor zich knielen omdat ze volgens hem te veel geld heeft gedeclareerd. „Over zijn scheldpartij zei Wim: „Zo moet je ze aanpakken. Anders maken ze misbruik van je.””
Klachten
Steeds vaker komen dergelijke klachten op de Nederlandse bestuurstafel terecht. „Voortdurend”, zegt Verwoerd. „Een flink aantal”, aldus ds. Lassche. De klachten zijn onder andere afkomstig van beide collega-veldwerkers Bep Klok (die sinds 2014 in Malawi werkt) en Thera Verdouw (veldwerker van 2018 tot 2024), collega’s, vrijwilligers en andere betrokkenen die Malawi bezoeken. Een van de bezoekers tekent haar ervaringen op in een dagboek. „(…) En toen kwam Wim. Blafte die mensen weer lekker af. Schaam me dan bijna dat ik daarbij hoor.”
Wim de Kloe, op dat moment secretaris van de commissie zending van de Hersteld Hervormde Kerk, ziet in Malawi hoe Akster voedsel uitdeelt. Tijdens een overleg met een bestuursdelegatie van Timotheos stelt hij Aksters gedrag aan de orde. „Het was best een heftige boodschap, maar er werd nauwelijks op gereageerd”, zegt hij tegenover het RD. „Dat zegt iets over de positie die Akster had. Hij was als Lodewijk de XIV, zeer dominant.”
Ds. Lassche: „De Kloe heeft destijds zijn oprechte bezorgdheid geuit. Dat hij geen reactie kreeg, was slordig van ons.”
Onderbuikgevoel
Het incident waarbij een jongen na een nacht bij Akster overgaf bij Truus Ringelberg, komt nooit meer ter sprake. Ds. De Jong, die in 2014 overleed, zweeg erover toen hij het voorzitterschap overdroeg, zegt ds. Lassche. „Hij zei alleen: „Je kent Wim. Houd hem aan een touwtje en laat dat niet uit je handen glippen.””
„Hij zei: Je kent Wim, houd hem aan een touwtje” - Ds. H. Lassche, oud-bestuurder Stichting Timotheos
Vrijwilligers die in de zomer van 2017 Malawi bezoeken, zijn onbekend met het voorval. Ze zitten buiten op de veranda als er laat op de avond een verlegen jongeman op het terrein van Timotheos arriveert. Chikondi* wil graag naar de universiteit, al is hij te arm om een vervolgstudie te betalen. Hij hoopt vurig op een studiebeurs van Timotheos. Akster prijst zijn excellente cijfers, maar vertelt hem in het bijzijn van de anderen dat er geen geld is voor een extra student. Als de Nederlandse gasten zich afvragen waar de teleurgestelde jongen moet slapen, zegt Akster dat hij een matras zal neerleggen in zijn woonkamer.
De volgende morgen vroeg blijkt dat Chikondi nog voor het ontbijt is vertrokken. „Ik had een vreemd gevoel bij de gebeurtenis, een onderbuikgevoel”, zegt een van de toen aanwezige vrijwilligers. „Er was iets aan de hand. Later liet Akster weten dat er opeens wél geld voor de jongen was. Hij had een donateur gevonden die Chikondi’s studiegeld wilde betalen.”
Haar onderbuikgevoel lijkt jaren later te kloppen. Chikondi is een van de negen mannen die in 2020 een aanklacht tegen Akster indient wegens seksueel misbruik. Tegenover het RD bevestigt Chikondi dat hij zijn studiebeurs die nacht moest betalen met een verkrachting. Akster is bevraagd op deze beschuldiging, maar wilde niet reageren.
Voetstuk
Lange tijd kan Akster de scepter zwaaien in Malawi zonder kritisch toezicht vanuit Nederland. Bestuursbesluiten die zijn goedkeuring niet wegdragen, worden na een vergadering regelmatig alsnog ongedaan gemaakt. Tijdens visitaties buigen de bestuursleden voornamelijk mee met de voorman. Maar gaandeweg ontstaat er een tweedeling binnen het bestuur. Nieuw aangetreden bestuursleden leggen de vinger bij de machtspositie van Akster. Onder hen zijn Verwoerd, Nico Verdouw en ds. Oomen.
Eenmaal roept het bestuur Akster terug naar Nederland om met hem te spreken over de klachten. Daarna volgt coaching van Akster en de veldwerkers door Bert Noteboom sr.
De hersteld hervormde predikant ds. D. Heemskerk, die in 2017 tot het bestuur toetreedt, kan geen kwaad woord over de financieel directeur horen, ook niet als de klachten zich opstapelen. Hoewel hij geen voorzitter is, domineert hij de vergaderingen. Signalen van veldwerkers en vrijwilligers wuift hij weg, zeggen verschillende oud-bestuurders, temeer als deze afkomstig zijn van vrouwen. Verwoerd: „Dan zei hij: „Ach, dat zijn ongetrouwde vrouwen, die hebben altijd wat te zeuren.”” Ds. Heemskerk, die niet in gesprek wilde met het Reformatorisch Dagblad, noemt na inzage van dit artikel in een schriftelijke reactie de geciteerde uitspraak „ongenuanceerd en ongedocumenteerd”.
Voorstellen van nieuwe bestuursleden om bestuurlijke veranderingen door te voeren, halen het geen van alle. Ds. Heemskerk keurt een zakelijke kijk op toezicht houden af. „Zijn jullie nou helemaal gek geworden?” zegt hij volgens Verwoerd tijdens een vergadering. „We zijn toch geen multinational, of Philips? We kunnen toch wel bestuur zijn zonder die takenpakketten?”
De predikant zegt in een reactie dat hij zich zulke uitspraken niet kan herinneren en wijst erop dat ze niet in bestuursnotulen vermeld staan. Hij noemt het „erg” dat ze door de krant worden overgenomen. „Dit is niet mijn gebruikelijke spreektrant; als het zo geweest is, was het de emotie van een moment.” Daarnaast stelt hij dat Verwoerd voor de beoogde professionalisering „een bureau wilde inschakelen dat hoge kosten met zich meebracht”. Maar, stelt hij, daar hebben de donateurs „hun gelden niet voor gegeven”. Ook geeft hij aan dat Verwoerd en ds. Oomen een voorstel deden waarbij „de heer Akster zelfs geen plaats meer kreeg in het managementteam. Daar heb ik mij inderdaad tegen verzet en ook de grote meerderheid van het bestuur.”
„Het pijnpunt van de refowereld is dat bestuursleden van de ene naar de andere machtspositie hoppen” - Kees Verwoerd, oud-bestuurder Stichting Timotheos
Ten minste de helft van de mannen die tussen 2017 en 2020 in het bestuur van Timotheos zaten, noemt het optreden van de predikant autoritair. Verwoerd heeft lang geaarzeld of hij hierover publiekelijk uitspraken wil doen. „Het is niet mijn intentie om voormalige medebestuurders te beschadigen, of het imago van Stichting Timotheos. Het nieuwe bestuur doet veel goeds in Malawi.” Wel zou hij graag zien dat er een einde komt aan de „draaideurcultuur” bij veel reformatorische stichtingen, „het pijnpunt van de refowereld, waarbij bestuursleden van de ene naar de andere machtspositie hoppen. Die cultuur komt het toezichthoudend werk niet ten goede.”
Ook is de oud-bestuurder kritisch over de gewoonte om predikanten aan te zoeken voor besturen, terwijl die niet altijd over bestuurlijke kwaliteiten beschikken. De status van sommige predikanten is zo hoog, zegt hij, dat maar weinigen hen kritisch durven bejegenen.
Terugkijkend: „Ds. Heemskerk verdroeg geen tegenspraak. Dan zei hij bijvoorbeeld met stemverheffing: „In al die jaren dat ik bestuurder ben bij Adullam en de SGP heeft er nog nóóit iemand zó tegen mij gesproken.” In feite was dat ook een vorm van machtsmisbruik. Het deed iets met mijn visie op ambtsdragers.” Verwoerd geeft aan dat hij zelf ook stevig uit de hoek kon komen in discussies. „Soms denk ik: ik ben er te veel met gestrekt been ingegaan. Maar steeds vaker denk ik: we hadden veel harder moeten duwen.”
Ds. Heemskerk schrijft over de uitspraken die aan hem worden toegeschreven: „Ik weet het niet meer na vier jaar.” In zijn andere bestuursfuncties, zegt hij, „waren wij gewend respectvol met elkaar om te gaan. Het is echt erg om zo neergezet te worden. Het is de mening van een bestuurslid, zonder dat dit uit de notulen blijkt.” De predikant stelt zelf ook ongenuanceerde uitspraken van anderen te kunnen noemen, maar hij „wil dit niet doen”.
Karakters
De samenstelling van het bestuur verhindert effectief toezicht houden. Karakters variëren van zeer dominant tot juist te inschikkelijk omwille van de lieve vrede. Verschillende bestuursleden hebben nauwe relaties met veldwerkers, soms familiebanden. Ook dat bemoeilijkt onafhankelijk toezicht.
Rode draad in al de jaren is echter een ongezonde loyaliteit aan Akster. In 2019 breekt het bestuur erop stuk. Zowel Verwoerd als ds. Oomen vindt dat er geen gedegen toezicht op de missie in Malawi mogelijk is. Volgens Verwoerd stelt ds. Heemskerk op zeker moment dat Timotheos „alles aan Akster te danken heeft”. De predikant ontkent dat hij dit zo gezegd of bedoeld zou hebben. „Wel dat Akster tien jaar lang dag en nacht voor een zeer lage beloning gewerkt heeft en in de middellijke weg veel tot stand heeft mogen brengen.”
Voor Verwoerd en ds. Oomen is dit verschil van inzicht echter een breekpunt. Zij verlaten het bestuur. „Alles draaide om de vraag: hoe houden we Akster in positie?” zegt Verwoerd. „Zulke inzichten konden alleen maar leiden tot de teloorgang van Timotheos.”
* Gefingeerde naam
