De Mammoetwet en de Tweede Fase hebben het oude leren voorgoed achterhaald. De oorsprong van beide onderwijsvernieuwingen ligt grotendeels bij een vooroorlogse leraar en onderwijsinspecteur, Gerrit Bolkestein.
Het onderwijs in het Nederland van voor de beide wereldoorlogen had vooral in het teken gestaan van de schoolstrijd. Vanaf 1917 werd het bijzonder onderwijs evenals het openbaar onderwijs door de staat betaald. De emancipatie van ’de kleine luyden’ was een feit.
Onderwijspsychologie
Gerrit Bolkestein, minister van Onderwijs tussen 1939 en 1945, was een groot voorstander van het nieuwe leren. Hij moedigde de stichting van montessori- en daltoncolleges aan. Opmerkelijk, gezien de orthodox-gereformeerde opvoeding van Bolkestein. De montessorischolen staan immers bekend als instellingen met veel aandacht voor de zelfontplooiing van het individu. Vaardigheden werden belangrijker geacht dan kennis.
Bolkestein ontwikkelde zich in de loop van zijn leven van een calvinist tot een vrijzinnig democraat met protestantse inslag. Op de middelbare school, de Klokkenberg, werd hij sterk beïnvloed door de erfenis van het Réveil. Van der Brugghen was de stichter van de Klokkenberg, Beets een van de bestuursleden.
Gedurende zijn loopbaan tot 1937 was Bolkestein actief als onderwijzer, inspecteur en columnist. Hij was een echte opiniemaker. Volgens hem moest het leerstelsel van die dagen grondig vernieuwd worden. Hij pleitte voor een volledige opleiding van de leerling, waarbij het karakter van het individu gevormd diende te worden.
Vaardigheden en vorming vond Bolkestein belangrijker dan intellectuele bagage. Om het karakter te vormen, moest het onderwijs aansluiten bij de nieuwste inzichten die de psychologie leverde.
Tijdens zijn ministerschap (1939-1945) is het hem gelukt enkele van deze ideeën in wetten om te zetten. Na zijn dood blijkt de geest van Bolkestein duidelijk voort te leven in de Mammoetwet.
Oorlogsminister
Toch was Bolkestein over het geheel genomen als minister van Onderwijs niet succesvol. Deels is dat te wijten aan de Tweede Wereldoorlog. Bolkestein was minister gedurende de oorlogsjaren in Londen. Hij bemande, slechts bijgestaan door een ”tikjuffrouw”, in zijn eentje het ministerie. Ook debet aan zijn geringe succes als minister was zijn zwijgzame, wat teruggetrokken aard.
Ondanks de oorlog slaagde Bolkestein erin beleid te maken. Hij stelde een nieuwe spellingsmethode voor en zette zich in voor de verwezenlijking van een ’wereldhulptaal’. Het Nederlandse onderwijs moest volgens hem zo snel mogelijk overstappen van het Frans naar het Engels als eerste wereldtaal.
Bolkestein was een vertegenwoordiger van de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB). De auteur van het boek houdt het erop dat deze partij sociale rechtvaardigheid in ere hield en daarom nogal wat protestanten herbergde. Jammer genoeg wordt in het boek niet duidelijk hoe Bolkestein de zwenk maakte van zijn orthodox-gereformeerde gedachtegoed naar een vrijzinnige variant.
De calvinistische opvoeding van Bolkestein laat zich het best zien bij zijn verdediging van het bijzonder onderwijs. Hij ging hierin ver; behalve voor het bijzonder onderwijs op religieuze gronden ijverde Bolkestein voor een openbare school met een „christelijk-humanistisch karakter”, iets wat hem niet in dank werd afgenomen door progressieve denkers. Later zou hij tegen zijn kleinzoon Frits Bolkestein (de VVD-coryfee, JMtH) zeggen: „Jongen, doe de schoolstrijd nooit over.”
Onderwijsadviseur
Tijdens de oorlog sprak het kabinet in Londen af dat bij de bevrijding van Nederland een nieuw kabinet gevormd diende te worden dat recht zou doen aan de naoorlogse situatie. Bolkestein moest daarom in 1945 plaatsmaken voor de antirevolutionair Van der Leeuw. Nog op 73-jarige leeftijd werd hij persoonlijk adviseur van Van der Leeuw en van diens opvolger Van Gielen. Zijn positie als opiniemaker was intussen gereduceerd.
Na de oorlog ging Bolkesteins VDB mee in de Doorbraak. Niet langer moest het geloof bepalend zijn voor de politieke keuze, maar de ideologie. Groepen rooms-katholieken, links-liberalen en sociaaldemocraten vonden elkaar in 1946 in de stichting van de PvdA. Ook Bolkestein werd lid van deze partij. Vanaf het begin domineerden de tegenstellingen in de PvdA. Vooral de rechterflank binnen de partij was van meet af aan de mening toegedaan dat de partij zich ontwikkelde in de richting van de oude SDAP. Reden voor verontruste liberalen, onder aanvoering van Oud, om in 1948 de partij te verlaten en de VVD op te richten. Bolkestein maakte net als Oud de overstap naar de liberalen.
De onderwijsvernieuwingen van Bolkestein hebben na diens dood in 1956 doorgewerkt in de Mammoetwet. Deze onderwijswet werd in 1963 door de Tweede Kamer geloodst door de latere minister-president Cals.
Prestatie
”Architect van onderwijsvernieuwing” is een goedlopend relaas over onderwijsvernieuwingen. Alle lof voor de auteur, Casper Kirkels, die dit boek op 22-jarige leeftijd schreef, naast het volgen van twee studies. Kirkels is verbonden aan het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis in Nijmegen.
Het boek heeft een heldere opbouw. De auteur is erin geslaagd de figuur en de denkbeelden van Bolkestein evenwichtig neer te zetten en hem te plaatsen in het raamwerk van zijn tijd.
De biografie zou echter meer tot haar recht komen als er een beknopte epiloog was toegevoegd met daarin een beschouwing van de onderwijsvernieuwingen van de Mammoetwet tot aan het evaluatierapport van de commissie-Dijsselbloem. Zonder deze toevoeging is het boek wat eenzijdig gericht op de positieve kant van allerlei onderwijsvernieuwingen.
Een mooie aanvulling op het onderzoek naar Bolkesteins jeugd en de invloed van het calvinisme vormen diens jeugdherinneringen, die als een apart onderdeel in het boek zijn opgenomen. Deze geven een interessante kijk op de soms wat teruggetrokken Bolkestein.
N.a.v. ”Architect van onderwijsvernieuwing. Denken en daden van Gerrit Bolkestein (1871-1956)”, door Casper Kirkels; uitg. Boom, Amsterdam, 2008; ISBN 978 90 8506 631 6; 279 blz.; € 24,50.
