Een journalist van The New York Times vraagt Barack Obama in een interview in 2007 onverwachts of hij wel eens wat gelezen heeft van Reinhold Niebuhr. „Hij is een van mijn favoriete filosofen”, reageert Obama. Waarop hij een uiteenzetting geeft over Niebuhrs denken.

Obama heeft dus zelf gezegd dat hij veel opheeft met Niebuhr. Maar wat betekent dat voor zijn politiek? Die vraag is niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Is het eigenlijk wel mogelijk om door alle politieke retoriek heen duidelijk te krijgen waar Obama voor staat en in hoeverre dit geïnspireerd is door Niebuhr? Wat in ieder geval wel mogelijk is, is nagaan welke elementen uit het denken van Niebuhr terug te vinden zijn bij Obama en welke verwachtingen dat schept voor zijn politieke optreden.

Niebuhrs betekenis voor Amerika is dat hij op tijd heeft ingezien dat het vooruitgangsgeloof gebaseerd op rede en techniek beter kon worden vervangen door wat hij ”christelijk realisme” noemt. Hij bracht zelfkritiek in in een tijd dat de macht van Amerika onbegrensd leek. Het absolute gelijk van het communisme –nu zou Niebuhr het wellicht islamitisch terrorisme noemen– moet niet worden beantwoord door het absolute gelijk van Amerikaanse zijde.

Gemengde motieven

Een ander punt waarin Niebuhr veel voor Amerika heeft betekend, is zijn visie op de democratie. Met name is dit interessant als het gaat over religie en politiek in een democratische samenleving. Volgens Niebuhr heeft religie te maken met fundamentele behoeften en betekenis, terwijl politiek gaat over directe doelen in het leven.

Daarom is het gevaarlijk om het heilige te gebruiken voor politieke doelen en middelen. Het is erg belangrijk om een bepaalde verkiezing te winnen, maar een conflict tussen twee politieke partijen is nooit een strijd tussen goed en verkeerd. We hebben altijd gemengde motieven in ons streven en er zit altijd iets van waarheid in de positie van de tegenstander.

Ware religie is zelfkritische religie, zegt Niebuhr. De God van de profeten zoals Die in het Oude Testament gevonden wordt, is een God Die het meest kritisch is naar Zijn eigen volk. Verkeerde religie laat Gods oordeel met jouw oordeel samenvallen. Dus als een land vrij wil blijven, moet het religie verkiezen als een bron van zelfkritiek en niet van zelfrechtvaardiging.

Bestudering van zijn Obama’s campagne, zijn redevoeringen en zijn boek ”De droom van mijn vader” laten veel parallellen zien met het denken van Niebuhr. Ik noem er een aantal.

Obama haat Bushretoriek als ”de wereld bevrijden van tirannie”. Aan de andere kant heeft hij kritiek op liberale oplossingen als terugtrekking uit Irak en het stoppen van aidsbestrijding. Hij is wars van eenzijdigheden en dogma’s.

Als het gaat om democratie en de rol van religie, noemt Obama als voorbeeld Abraham, aan wie God vraagt om zijn zoon Izak te offeren. Volgens Obama zou Amerika dit niet accepteren als het gevraagd werd. Zijn conclusie: de normen van God voor ons persoonlijk kun je niet zomaar toepassen op heel de samenleving. Hierin resoneert Niebuhrs opvatting dat je Jezus’ onvoorwaardelijke opoffering niet algemeen kunt toepassen. Zo zal ook Obama de belangen van zijn land niet opofferen voor hogere doelen.

Goed en kwaad

Het is ook interessant om na te gaan hoe Obama denkt over goed en kwaad. Een mooi voorbeeld is zijn genuanceerde reactie op de uitspraken van dominee Wright. Wright verheft volgens Obama wat verkeerd is met Amerika boven alles waarvan we weten dat het goed is. Dat is een naïeve visie op goed en kwaad.

Obama vermijdt vervolgens dezelfde fout. Het zou verkeerd zijn om Wright nu een gek of een demogoog te noemen. Dat is een uitvergroten van het negatieve dat de werkelijkheid verdraait. Hij voegt eraan toe dat boosheid niet altijd productief is, omdat het onze medeplichtigheid ontkent. Kortom, het kwaad is complex.

Wat betekent dit voor de politiek die we van Obama kunnen verwachten? Hij heeft enorm hoge verwachtingen gewekt. Ik denk Obama die niet waar kan maken. Is hij ook niet een soort leeg vel geweest waarop het volk al zijn verlangens kon projecteren? Wie wist precies waar Obama voor stond? Verder heeft hij niet veel ruimte om zelfkritisch te zijn. Zeker in tijden van crisis zit het Amerikaanse volk niet te wachten op genuanceerde uiteenzettingen.

Het is ook de vraag of Obama niet zal worden gezien als een relativist, een softe persoon. Probeert hij niet iedereen te vriend te houden? Kijk bijvoorbeeld hoe hij zowel Warren en Robinson als een vrouwelijke predikant liet optreden bij zijn inauguratie.

De auteur is onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen en bereidt een proefschrift voor over de rol van religie in internationale betrekkingen.