„Bekering nodig in het tijdperk van de mens, het antropoceen”
Zelfs op de meest ongerepte plekken op aarde staan de voetsporen van de mens. Van PFAS op de Mount Everest tot plastic in de Marianentrog. Welkom in het antropoceen.
De eeuwen wentelen voort, steeds meer mensen drentelen rond. Inmiddels herbergt de aarde ruim 8 miljard wereldburgers. En dat aantal groeit naar verwachting nog door tot ruim 10 miljard in 2080. Al die mensen hebben hun voetafdruk.
Ook de techniek ontwikkelde snel. Daarmee verlegde de mens de loop van rivieren, veranderde hij het landschap ingrijpend en beïnvloedde hij zelfs het klimaat.
De invloed van de mens is zo groot dat wetenschappers het steeds vaker hebben over een nieuw tijdperk, het antropoceen (zie ”Wat is het Antropoceen?”) – al is de term nog niet officieel aanvaard in de geologie (zie ”Gesteggel over een tijdperk”).
Zo benoemde de Wageningen University & Research in 2023 bijvoorbeeld een bijzonder hoogleraar die zich bezighoudt met mens-natuurrelaties in het antropoceen. En de Tilburg Law School kreeg in hetzelfde jaar een hoogleraar recht en bestuur in het antropoceen.
Kenmerken
Een wetenschapper die „erg begaan” zegt te zijn met het antropoceen is Auke-Florian Hiemstra, bioloog bij Naturalis. Hij duikelt met het grootste gemak duizelingwekkende feitjes op die dat nieuwe tijdperk kenmerken.
Zo vertelt hij dat het materiaal dat mensen maakten (alles van onder meer beton, asfalt en metaal) tegenwoordig zwaarder weegt dan het droge gewicht van alle levende biomassa bij elkaar (bomen, planten en dieren).
Of een ander feitje: van alle zogende schepselen op aarde is nog maar een fractie wild. Een studie schatte een paar jaar geleden dat zo’n 60 procent van het gewicht voor rekening komt van vee. Nog eens 36 procent gaat naar de mens. Wilde dieren tellen slechts 4 procent van het totaalgewicht – dat is dus inclusief walvissen en olifanten.
Hiemstra wordt stil van zulke cijfers. Met ontzag: „Het is onnavolgbaar wat een impact de mens heeft. What a time to be alive!”
Meerkoeten
Het antropoceen krijgt een duidelijk gezicht in het werk dat Hiemstra als bioloog doet. Hij onderzoekt het gebruik van plastic door meerkoeten voor hun nesten in de Amsterdamse grachten. „Vogels van vroeger zouden nesten van nu niet herkennen. Hoewel de vogel qua uiterlijk niet is veranderd, veranderde zijn nest wel. De meerkoet van nu verzamelt en bouwt zijn nest grotendeels van plastic afval.”
Een nest bij het Rokin bleek al zo’n dertig jaar oud. Hiemstra vond honderden stuks plastics, waaronder McDonalds- en Marsverpakkingen uit de jaren negentig.
Plastics brengen het antropoceen dicht bij de gewone man, zegt Hiemstra. Kunststof gebruikt iedereen dagelijks. Daarmee zijn plastics misschien wel de belichaming van het antropoceen. „Microplastics vinden wetenschappers in ons bloed, in onze hersenen, ons hart en in moedermelk. En zelfs in regen. Wat de effecten van het alomtegenwoordige plastic zijn, is nog onzeker. Maar waarschijnlijk niet positief. De vraag luidt vooral hoe nadelig de gevolgen zijn. Niemand kan aan plastics ontsnappen.”
De mens maakte nu al 8 gigaton aan plastics, weet Hiemstra. „Dat is, zeg maar, niet de eenheid waar je tomaten mee afweegt in de supermarkt. Ter vergelijking: het gewicht van alle dieren samen is 4 gigaton.”
Deprimerend
Als bioloog vindt Hiemstra het antropoceen erg interessant. „Het intrigeert me hoe flexibel dieren zijn. Dat ze van Snickersverpakkingen en mondkapjes een nest weten te maken. Knap!”
Tegelijk kan al het lezen en schrijven over plasticvervuiling „deprimerend” zijn. Hiemstra windt zich vooral op over rondslingerende eenmalige verpakkingen, zoals boterhamzakjes. „Plastic is een wondermateriaal, omdat het onverwoestbaar is. We zijn plastics vervolgens alleen ook gaan inzetten voor eenmalig gebruik. Dat botst zo in mijn hoofd. Iets wat nooit vergaat voor eenmalig gebruik. Plastics zou je logischerwijs moeten gebruiken voor dingen die lang meegaan.”
Wending
Om zelf een verschil te maken organiseert de onderzoeker elk weekend een schoonmaakactie met kano’s in het centrum van Leiden. „Samen met andere vrijwilligers steken we dan de handen uit de mouwen. Aan het eind verzamelen we vaak wel twaalf vuilniszakken vol afval. En dan word ik blij. In dat afval gaat geen vogel meer verstrikt raken.”
Het tijdperk van de mens kan wat Hiemstra betreft nog een positieve wending krijgen. „Nu heeft de term antropoceen een negatieve connotatie. Maar wij zijn zelf de mensen die dat tijdperk vormgeven. Hoe willen we dat onze toekomst eruitziet? We kunnen ons een mooie wereld voorstellen, daar kun je dan ook aan werken. Dat is hoopvol.”
In Amsterdam zou hij graag in plaats van steile stenen kades langs de grachten weer natuurlijkere oevers met vegetatie zien. Dan kunnen ‘zijn’ meerkoeten weer een natuurlijk nest maken. „In plaats van een nest van McChickenbakjes.”
En als het dan toch gaat over kippen, nog een laatste feitje over het antropoceen. De vleeskip –ook wel plofkip genoemd– staat symbool voor het nieuwe tijdperk, weet Hiemstra.
Hij verwijst naar een studie die dit dier neerzet als het typische fossiel van het antropoceen. „Geologisch gezien worden kippenbotten in een flits zo’n vier keer zo groot. De vogels gaan van minikippen naar reuzenkippen. De archeologen van de toekomst zullen waarnemen dat daar iets bijzonders gebeurd is.”
De plofkip bestaat dankzij de mens. Nogmaals: welkom in het antropoceen.
