Progressief, een vriend van zwakken: zo wordt paus Franciscus herdacht
„Een groot hart voor zwakken.” „Een mensenmens.” Uit de hele wereld komen reacties op het overlijden van paus Franciscus, onder wie de Rooms-Katholieke Kerk niet van koers, maar wel van inrichting veranderde.
„Dierbare broeders en zusters, met diepe droefheid moet ik het overlijden van onze heilige vader Franciscus aankondigen.” Met deze woorden maakte kardinaal Kevin Farrell maandag het overlijden van paus Franciscus bekend. De rooms-katholieke kerkleider, die de afgelopen maanden sterk verzwakt was door onder meer een dubbele longontsteking, overleed om 7.35 uur aan een hersenbloeding en hartfalen.
In de uren daarna kwamen uit de hele wereld reacties op het overlijden van Franciscus. De Argentijn, geboren als Jorge Mario Bergoglio, stond sinds 2013 aan het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk. De Notre-Dame in Parijs luidde maandag de klokken 88 keer, als eerbetoon aan de op 88-jarige leeftijd overleden kerkleider.
Koning Willem-Alexander en koningin Máxima zijn „diep getroffen” door het overlijden van de paus, zo laten zij in een verklaring weten. „Met warmte herinneren wij ons de persoonlijke ontmoetingen met hem, onder andere tijdens ons staatsbezoek aan de Heilige Stoel in 2017. Paus Franciscus straalde in alles barmhartigheid uit.”
Bemoediging
Paus Franciscus had „de gave van de bemoediging” en een „groot hart” voor de zwakkeren in de samenleving, zegt kardinaal dr. W.J. Eijk. „Dat liet hij steeds weer blijken in zijn teksten en door de bezoeken die hij bracht aan groepen gemarginaliseerden. Ook benadrukte hij in duidelijke woorden de beschermwaardigheid van het leven, van het begin tot het einde. Zijn concrete inzet voor de armen zal mij altijd bijblijven en heeft katholieken wereldwijd geïnspireerd om diaconaal actief te zijn. De paus benadrukte daarbij van meet af aan waarop die inzet voor de noodlijdenden gefundeerd moet zijn: dat is Jezus Christus.”
Zerotolerancebeleid
Paus Franciscus was geen geleerde of een groot diplomaat, maar een „authentiek christen, een mensenmens”, vindt prof. dr. Paul van Geest, onder meer hoogleraar kerkgeschiedenis aan Tilburg University en lid van de Pauselijke Theologische Academie in Rome, een belangrijk adviesorgaan van de paus. „Franciscus sprak eerder tot je hart dan tot je hoofd. Als hij op het Sint-Pietersplein in Rome stond, dan voelde je zijn betrokkenheid. Hij wist werkelijk contact met mensen te maken.”
Voor paus Franciscus stond de geloofwaardigheid van de kerk hoog in het vaandel, aldus prof. Van Geest. „Hij ontplooide daarom allerlei hervormingsactiviteiten, bijvoorbeeld op het gebied van de financiën van het Vaticaan. Ook tegen het misbruik in de kerk voerde hij een zerotolerancebeleid.”
Prof. Van Geest denkt niet dat de Rooms-Katholieke Kerk onder paus Franciscus van koers is veranderd. „Maar wel van inrichting. Vroeger hield de bisschoppensynode, onder het voorzitterschap van de paus, zich met de wereldproblemen bezig. Nu doet de synode van geestelijken én leken dat, aan ronde tafels, waaraan iedereen mag meepraten. De gelovigen zijn samen onderweg. Leken zullen het nu niet meer pikken als bisschoppen opeens weer zelf de beslissingen zouden gaan nemen.”
De Tilburgse kerkhistoricus denkt dat de volgende paus een ander karakter zal hebben dan Franciscus. „Vaak is er sprake van antithese, van een tegenstelling tussen opeenvolgende pausen. Een nieuwe paus zal in ieder geval wel in dezelfde geest als zijn voorganger moeten werken; achter de besluiten van Franciscus langsgaan, kan niet meer.”
Franciscus had „warme” relaties met andere christelijke stromingen, zoals de oosterse orthodoxie. Protestanten hadden echter niet zijn „primaire aandacht”, zegt prof. Van Geest. „Dat kwam mogelijk doordat de paus, toen hij nog bisschop in Argentinië was, weinig met de nazaten van de Reformatie in aanraking was gekomen. Maar over het algemeen maakten muren voor hem de kerk niet.”
Heerszuchtig
Ds. L.J. Geluk, erevoorzitter van de voormalige Vereniging Protestants Nederland, noemt Franciscus „op sommige punten een progressieve paus”. De hervormde emeritus predikant vermoedt dat de paus het liefst „het geestelijk ambt voor vrouwen had opengesteld”, maar dat dit binnen de huidige Rooms-Katholieke Kerk niet mogelijk bleek. „In zo’n groot en geweldig kerkelijk lichaam zijn er allerlei verstrengelde belangen. Misschien wilde de paus wel meer dan er naar buiten kwam.”
Ds. Geluk vindt het „positief” dat Franciscus een einde wilde maken aan het seksueel misbruik door geestelijken, al had de paus wellicht „nog wat strenger mogen optreden dan nu is gebeurd”.
De kloof tussen de Rooms-Katholieke Kerk en de protestantse kerken is door Franciscus niet kleiner geworden, ziet de predikant. „Dat gebeurde eerder wel door zijn voorganger, Benedictus XVI, die meer een Bijbelgeleerde was. Hij schreef prachtige boeken over Jezus, stond dichter bij protestanten en onderhield contacten met hen. Benedictus legde meer nadruk op wat christenen bindt, zoals de Apostolische Geloofsbelijdenis en de Geloofsbelijdenis van Nicea. Wat dat betreft, bleef Franciscus een jezuïet.”
Dat pausen steeds minder „heerszuchtig” zijn, is volgens ds. Geluk „positief in protestantse ogen. Omdat Franciscus door zijn progressieve opvattingen veel stof heeft doen opwaaien, verwacht ik dat de volgende paus wat conservatiever zal zijn.”
Verbinding
Door de paus lijkt de Rooms-Katholieke Kerk wat meer „katholiek” en minder „rooms” te worden, zegt Hans van Hoof, directeur van stichting In de Rechte Straat (IRS), die zich richt op missionaire activiteiten onder rooms-katholieken in Europa. „Franciscus hield zich meer bezig met allesomvattende problemen in de wereld en minder met institutionele zaken. Hij was gericht op verbinding, ook met protestantse kerken.”
Van Hoof, zelf afkomstig uit de Rooms-Katholieke Kerk maar nu lid van een hersteld hervormde gemeente, signaleert dat met name groepen charismatische rooms-katholieken meer in de Bijbel zijn gaan lezen. „Ook dat kan leiden tot verbinding met protestanten, in de vorm van inhoudelijke gesprekken over de inhoud van de Bijbel. Gesprekken over de leer daarentegen, leiden zelden tot iets positiefs.”
Wat dat allemaal in de toekomst zal uitwerken, is volgens de IRS-directeur mede afhankelijk van het zogenoemd synodale proces, de vernieuwingsbeweging in de Rooms-Katholieke Kerk, waarin leken meer inspraak krijgen.
Tegelijk is er ook tijdens het pontificaat van Franciscus „inhoudelijk heel weinig veranderd”, ziet Van Hoof. „Dat is kenmerkend voor élke paus. Franciscus trad vaker naar buiten dan zijn voorganger Benedictus XVI, die meer een studeerkamergeleerde was. Maar grote veranderingen in de kerk van Rome moeten nog zichtbaar worden.”
