Het is een „crisis in slow motion”, zegt directeur Marko Hekkert van het Planbureau voor de Leefomgeving over de Nederlandse afhankelijkheid van grondstoffen uit het buitenland. De verslaving aan materialen is hardnekkig, stelt zijn organisatie vast in een rapport over de circulaire economie.

Het is „heel erg onwaarschijnlijk” dat het nationale doel wordt gehaald om in 2030 de helft minder mineralen, metalen en fossiele grondstoffen te gebruiken. Dit doel werd in 2016 bedacht, maar het materiaalgebruik neemt maar weinig af. En dat terwijl de wereld verandert.

Zie hoe de Amerikaanse president Trump zijn oog heeft laten vallen op de grondstoffen van Oekraïne, zegt Hekkert. „Trump wil daar een grote slag slaan.” Volgens persbureau Reuters wil hij er grafiet, uranium, titanium en lithium vandaan halen. Ook andere landen vinden de toegang tot kritieke grondstoffen van strategisch belang.

Maar in Nederland belanden producten met zulke materialen in het afval, zegt Hekkert. „Wij houden het systeem in stand waarbij die waardevolle, kleine hoeveelheden materialen de verbrandingsoven ingaan.” Gerecycled worden ze nog niet. Dat is ook lastig omdat het per product om kleine hoeveelheden gaat. „Dit vraagt om een ander design, waardoor een apparaat gemakkelijker te ontmantelen is”, zegt Aldert Hanemaaijer, auteur van de Integrale Circulaire Economie Rapportage van het PBL.

Waarschijnlijk moet er eerst een grondstoffencrisis ontstaan, voordat Nederland werk maakt van de circulaire economie, zegt Hekkert. „Als we morgen om geopolitieke redenen worden afgesloten van grondstoffen, moet je eens kijken hoe snel het kan gaan.”

Hergebruikt

Het is de bedoeling dat Nederland in 2050 een circulaire economie heeft. Dat betekent dat het meeste afval wordt hergebruikt als grondstof. „Om de economie draaiende te houden, heb je dan maar 10 procent van de grondstoffen nodig die we nu nodig hebben”, zegt Hekkert.

„Als consument bezit je geen boormachine meer, je huurt of leent die als je een schilderij wilt ophangen”, legt hij uit. De producten die wel worden verkocht, worden vooral gemaakt met hergebruikte materialen. Ook gaan ze veel langer mee.

Nu is de trend omgekeerd, signaleert het Planbureau. Er worden elk jaar meer nieuwe producten gekocht. De aanschaf van tweedehandsproducten neemt niet of nauwelijks toe. Er is een groeiend aanbod van goedkope spullen van lagere kwaliteit. Diverse producten hebben een steeds kortere levensduur.

Niet alleen vanwege dat strategische belang moet Nederland minder grondstoffen gaan gebruiken. Ook omdat de productie van grondstoffen en materialen voor veel CO₂-uitstoot zorgt en bijdraagt aan verlies van biodiversiteit. Bijvoorbeeld door de mijnbouw in andere landen.

Het doel voor 2030 lijkt dus niet haalbaar. Wat moet er gebeuren om het doel van 2050 wel te halen? Hekkert: „Bij voortzetting van het huidige beleid kan dat doel alleen maar worden gehaald als we een grote crisis krijgen. Een grondstoffencrisis. Dat is precies waarvoor wij waarschuwen.”

Het is daarom in het belang van bedrijven om circulair te gaan denken en werken, schrijft het Planbureau. Nu zijn de circulaire bedrijven in de minderheid. Hekkert: „Onze hele kapitalistische economie is erop ingesteld om mensen te verleiden zoveel mogelijk spullen te kopen.”

De materiaalkosten blijven niet eeuwig laag, verwacht Hekkert. „Er ontstaat meer schaarste en de toegang tot grondstoffen wordt steeds meer een kwestie van geopolitieke macht. Wat als de prijzen de komende jaren gaan stijgen? Dan overleven de bedrijven die het beste zijn voorbereid. Investeer nu in een circulair bedrijfsmodel, zodat je later veel minder grondstoffen hoeft te kopen.”

Afhankelijkheid

Staatssecretaris Chris Jansen (PVV) van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat zegt in een reactie de zorgen te delen over het grondstoffengebruik en over de Nederlandse afhankelijkheid van andere landen.

Een circulaire economie maakt Nederland innovatiever en verbetert de concurrentiekracht, vindt hij. „Ook in strategisch opzicht is het van groot belang. Denk aan de leveringszekerheid van kritieke grondstoffen. We moeten meer op eigen benen kunnen staan.”