In 2022 promoveerde dr. Jacolien Wubs op de studie ”To Proclaim, to Instruct and to Discipline. The Visuality of Texts in Calvinist Churches in the Dutch Republic”. Van dit onderzoek is eind 2024 een handelseditie verschenen (uitg. Verlagsgruppe Schnell & Steiner), in het Engels, op groot formaat en met veel schitterende kleurenfoto’s van kerkinterieurs.

Dr. Wubs onderzocht tekstborden en tekstschilderingen op muren en pilaren in protestantse kerken die zo de boodschap van de Bijbel overbrachten. Ze besteedde overigens geen aandacht aan bijvoorbeeld rouwborden en glas-in-loodramen.

Rooms-katholieke kerken hadden, ook in Nederland, veel aandacht voor het beeld. Dat betrof niet alleen afbeeldingen van Christus en Maria, maar ook andere onderwerpen. Bekend zijn de kruiswegstaties, over het kruislijden van de Heere Jezus, en altaarschilderingen, zoals ”Het Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck in de Sint-Baafskathedraal in Gent en ”Het laatste oordeel” van Lucas van Leyden in Leiden.

Nieuws in beeld

In de Grote of Sint-Nicolaaskerk in Edam is de wet des Heeren op twee plaatsen in het kerkgebouw zichtbaar voor bezoekers: als muurschildering en op een paneel uit het einde van de zestiende eeuw. Dat bord hangt sinds 2017 weer gerestaureerd in de kerk. In Oudnederlands staat de wettekst uit Exodus 20 afgebeeld, links en rechts aangevuld met woorden over het houden van de wet uit Leviticus 26. beeld RD, Anton Dommerholt

In het hoogkoor van de Grote of St.-Bavokerk in Haarlem hangt op de plaats van het hoofdaltaar sinds de Reformatie een avondmaalsbord. Onder de kopregel ”D’Heer Christus ’t Hemelsch Brood, Geeft ’tleven sijn dood” staat de instelling van het avondmaal beschreven vanuit 1 Korinthe 10. Het paneel uit 1581 heeft ook een beschilderde achterzijde (foto). Daarop staat een beschrijving van het beleg van Haarlem in 1572/1573 door de Spanjaarden. God wordt erin erkend voor Zijn hulp. Het beleg kostte duizenden Haarlemmers het leven. beeld Sjaak Verboom

Vanuit de Grote of St.-Bavokerk in Haarlem is veel aan armenzorg gedaan. Bij de ingang staat een zeventiende-eeuwse kist waarin geld voor de wezen kon worden gegooid. Boven de kist prijkt een bord met een afbeelding van twee weeskinderen. Onder de woorden van Spreuken 19:17 staat een gedicht waarin de wezen oproepen geld te geven, omdat het een opdracht van Christus is en de kerkganger na dit leven toch niets kan meenemen bij het sterven. beeld Sjaak Verboom

De Dorpskerk van Poortugaal. beeld RD, Anton Dommerholt

De Grote Kerk of Sint-Stevenskerk in Nijmegen. beeld RD, Anton Dommerholt

Een tekstbord in de dorpskerk van Scherpenisse. beeld RD, Anton Dommerholt

Tekstborden in de Grote Kerk van Tholen. beeld RD, Anton Dommerholt

Bord in de dorpskerk van Mijnsheerenland. beeld https://piershil.com/

Kansel centraal

Het calvinisme rekende af met het afbeelden van God in de kerk. Tijdens de Beeldenstorm in 1566 sloegen de stormers heel wat beelden en afbeeldingen in rooms-katholieke kerken kapot. Toen de kerken in de Republiek in gebruik genomen werden voor de calvinistische eredienst was het gedaan met beelden en afbeeldingen. Het ging om het Woord. De kansel kwam centraal te staan. De beelden werden weggehaald en de muren met afbeeldingen werden witgekalkt. Er verdween inderdaad veel, maar er kwam ook wat voor terug, vaak in de vorm van versierde tekstborden.

Een bord in de kerk van Schermerhorn vroeg om stilte tijdens de diensten en catechisaties

Deze betroffen een veelheid aan onderwerpen, van functioneel tot religieus. Functionele tekstborden gingen bijvoorbeeld over hoe je je in de kerk moest gedragen. Op een paneel in de Westerkerk te Enkhuizen stond dat het verboden was in de kerk te razen, stoeien, getier of onbehoorlijk geluid te maken. Een bord in de kerk van Schermerhorn vroeg om stilte tijdens de diensten en catechisaties. In de Oude Kerk in Amsterdam stond erbij wie toezagen op de naleving: de hondenslager, de begraver en de dienaren van God. Andere functionele panelen gaan over (tarieven voor) begraven in de kerk, onder andere in Poortugaal, en het bevorderen van liefdadigheid. Zo is er een serie teksten uit Mattheüs 25 in de Sint-Bavokerk in Haarlem. In dezelfde traditie staan de armenborden in de kerk van Mijnsheerenland.

Er zijn ook tekstborden over de geschiedenis van de kerk, onder andere in de Grote Kerk van Alkmaar, de Sint-Nicolaaskerk in Edam en in Boksum en Blessum in Friesland. Diverse kerken hebben lijsten met de namen van predikanten die er gediend hebben, onder andere in Zwolle en in Nijmegen. In sommige kerken vermelden borden de namen van stadsbestuurders of van andere belangrijke mensen.

Veelvoorkomend zijn Tien Gebodenborden, waarvan een groot aantal afbeeldingen in het boek staan, bijvoorbeeld van kerken in Scherpenisse, Sint-Maartensdijk, Gouda, Lisse, Heusden, Westbroek, Harlingen, Oude-Tonge, Lopikerkapel, Zoelen, Bleskensgraaf, Schiedam, Tholen, Vianen en Leerdam. Op een rijkversierd paneel in de kerk van Ravenstein staan bovenaan de woorden ”God sprak al deze woorden”, waarna de wet volgt. Onderaan staat ”Want zonder de wet is de zonde dood (Rom. 7)”. Boven in het Tien Gebodenbord in de kerk van Schoonhoven staat het motto ”Pro Lege Rege Grege” (voor de wet, de koning en het volk).

Rooms-katholieke elementen werden weggehaald en in plaats daarvan kwamen borden met teksten

Op sommige van deze borden is een portret van Mozes afgebeeld, bijvoorbeeld in Kerkwijk. Daar houdt Mozes zijn handen op de beide tafels van de wet en heeft hij een staf in zijn hand, terwijl zijn hoofd baadt in het licht met daarin Hebreeuwse letters met de tekst ”Hoor, Israël, de Heere onze God is Een”. Dergelijke borden zijn er in Joure, Lunteren, Bolsward, Tricht, Bruchem en Huizen en vele andere plaatsen. In Rhenen hangt een Tien Gebodenbord met ernaast Mozes en, aan de andere kant, Aäron, beiden ten voeten uit afgebeeld.

Onze Vader

Bij de Tien Gebodenborden hingen dikwijls panelen met de Geloofsbelijdenis en het Onze Vader. In sommige kerken komen daarbij de instellingswoorden van het avondmaal en het bevel om het Evangelie te verkondigen (Mattheüs 28:18,19). In de kerken van Bourtange en Poortugaal staat het allemaal bij elkaar. In de kerk van Lienden (Betuwe) staan de teksten op vijf panelen.

Speciale aandacht is er voor het koor, de plaats van de misviering in de Rooms-Katholieke Kerk, en doorgaans de locatie voor het Heilig Avondmaal in de protestantse kerk. De rooms-katholieke elementen, zoals het kruis of een afbeelding van Christus, werden weggehaald en in de plaats daarvan kwamen borden met teksten. In de Sint-Pieterskerk in Leiden is een Tien Gebodenbord geplaatst op het koorhek, waar het in de plaats kwam van een crucifixgroep die tijdens de Reformatie van de kerk was verwijderd. Op de koorzijde staan de instellingswoorden van het avondmaal. In plaats van het altaar kwam er een tafel om het avondmaal te vieren. In Noordwijk staan boven op het koorhek drie panelen, met de wet, de Geloofsbelijdenis en het Gebed des Heeren. Aan de binnenzijde staan de instellingswoorden en Bijbelteksten. In het koor bevindt zich de zeventiende-eeuwse avondmaalsbank met daarboven de Bijbeltekst uit Psalm 27 over het begeren om te wonen in het huis van de Heere.

Wie de oude monumentale protestantse kerken nog steeds saai vindt, moet dit boek maar eens ter hand nemen.