Een ander soort vragen ontvangt hij de laatste tijd, merkt Alwin Kaashoek, procescoach van het rijksprogramma Toekomst Religieus Erfgoed. „Ging het eerder over de totstandkoming van een kerkenvisie, nu is het meer: vorig jaar is de kerkenvisie opgeleverd en vastgesteld door de gemeenteraad, hoe moeten we verder?”

Het woord kerkenvisie is in zes jaar een begrip geworden. „Zelfs gemeenten die geen kerkenvisie opstellen kennen het concept. Een belangrijk doel is behaald: het merendeel van de burgerlijke gemeenten denkt na over de toekomst van het religieus erfgoed.”

„Het merendeel van de burgerlijke gemeenten denkt na over de toekomst van het religieus erfgoed” - Alwin Kaashoek, procescoach van het rijksprogramma Toekomst Religieus Erfgoed

Dat was ook het doel van de gezamenlijke ”kerkenaanpak” waarover overheden, erfgoedorganisaties en kerkeigenaren eind 2018 afspraken maakten. Het kreeg vorm in het rijksprogramma, dat werd ondergebracht bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Lokale kerkenvisies werden het middel om religieuze gebouwen en hun kansen en bedreigingen te beschrijven.

Twee derde

Van de 342 gemeenten in Nederland maakten er 240 gebruik van een budgetregeling. Ruim twee derde van hen heeft de kerkenvisie nu (zo goed als) afgerond. Samen vertegenwoordigen ze de helft van het totaal van circa 7000 gebedshuizen. Ook gemeenten die geen geld aanvroegen erkenden later het belang van een kerkenvisie.

„Het religieus erfgoed is hierdoor op veel plekken onderdeel geworden van het gemeentelijke cultuur- en erfgoedbeleid”, stelt het RCE vast. „Er staan talrijke en beter onderbouwde plannen voor het behoud van gebedsgebouwen klaar in veel gemeenten. De nieuwe samenwerkingsverbanden en versterkte relaties tussen kerk en gemeente die zijn ontstaan, zijn echter kwetsbaar en blijven niet vanzelfsprekend behouden.” De basis ligt er, nu het vervolg, zegt de rijksdienst daarom.

Als aanzet was er donderdag in Zwolle een symposium met zo’n 200 beleidsmakers, ambtenaren en gebouwbeheerders. Daar werd ook een 150 pagina’s dikke handreiking ”Religieus erfgoed in beweging” gepresenteerd, vol tips, interviews en praktijkvoorbeelden, bedoeld voor bestuurders en medewerkers van gemeenten. Thema’s als het inrichten van processen, het ver­binden van erfgoedbeleid met ruimtelijk beleid, verduurzaming en communicatie worden daarin belicht. Ook is te lezen hoe gemeenten de instrumenten van de Omgevings­wet benutten en hoe beleids- of werkterreinen als erfgoed, duurzaamheid, welzijn en cultuur samengaan.

Duurzaamheid

In verschillende kerkenvisietrajecten is gezocht naar „koppelkansen”, zoals aansluiting op reeds bestaande behoeften van de religieuze organisaties, versterking van lokale gemeenschappen en verbinding met het omliggende landschap.

Voor veel gemeenten die na 2022 met hun kerkenvisie begonnen was duurzaamheid een speerpunt. Beschrijvingen van gebedsge­bouwen werden vaak gecombineerd met verduurzamingsadviezen. Enkele gemeenten namen ook begraafplaatsen in hun kerkenvisie op. Diverse gemeenten gebruiken de opgehaalde informatie tevens voor andere doeleinden, zoals fiets- of wandelroutes, al dan niet met apps of audiotours langs de objecten.

Wonen

Bijna driekwart van de gebouwen, zo’n 5100, is nog altijd in religieus gebruik. Wanneer nevenbestemmingen naast de religieuze functie niet (meer) mogelijk zijn of onvoldoende opbrengsten genereren, worden gebouwen meestal afgestoten voor herbestemming. Een enkel gebedshuis behoudt zijn religieuze functie door de overdracht aan een migrantengemeenschap of een nieuwe internationale kerk.

De nieuwe functies van gebedshuizen zijn heel divers. Het merendeel krijgt een culturele of maatschappelijke bestemming en dient dan als dorpshuis of museum, of wordt voor concerten en bijeenkomsten gebruikt. Ook wordt steeds vaker in een kerkgebouw gewoond.