Hermeneutiek. Alleen het woord al is moeilijk en schrikt eenvoudige kerkleden af. Jawel, het heeft iets te maken met de regels die we hanteren bij het uitleggen van de Bijbel. En met de denkprocessen die zich in ons hoofd afspelen als we het Woord van God toepassen op onze tijd en op ons eigen leven. Maar hoe dat allemaal precies werkt? Dat is ingewikkeld, abstract en voer voor academici.

Tegelijk duikt het woord in veel actuele discussies over Schriftgezag voortdurend op. En verschenen er dit jaar weer diverse boeken over het onderwerp. Zo publiceerde prof. dr. Henk van den Belt het boek ”Geestspraak. Hoe we de Bijbel kunnen verstaan”. En bracht prof. dr. Hans Burger het boek ”Jesus Christ. Hermeneutics and Scripture” uit. In dat rijtje voegde zich ook dr. Ad Prosman (76), met zijn studie ”Theologie en hermeneutiek. Een problematische verhouding”.

De specifieke bijdrage van ds. Prosman, emeritus predikant in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), bestaat hierin dat hij in een uitvoerige historisch-filosofische studie uitlegt hoe, vanaf de denkers uit de Vroege Kerk tot aan de 20e-eeuwse filosofen Gadamer en Ricoeur, de huidige verlegenheid over het verstaan van de Bijbel heeft kunnen ontstaan. In zijn boek passeren tal van grote denkers de revue: van Hegel en Schleiermacher tot Pannenberg en Figal. „Zo krijgt de lezer, hoop ik, enig inzicht in de verschuivingen die er in de loop der eeuwen in het denken plaatsvonden, onder seculiere denkers, maar ook onder theologen.”

Welke verschuivingen neemt u waar in de uitleg van de Bijbel?

„Een belangrijke verschuiving is dat de context waarin wij heden ten dage leven steeds meer de uitleg en de betekenis van de Schrift gaat bepalen. Dat zie je bij thema’s als schepping en evolutie, en ook bij onderwerpen als relaties, homoseksualiteit en gender. En bij vragen over euthanasie, over de ambten, of over wat het betekent om christen te zijn. Hoe over deze zaken in de wereld om ons heen gedacht wordt, sijpelt ook door in onze uitleg van de Bijbel. We gaan van de context naar de Bijbeltekst, in plaats van andersom.

Let wel, dat gebeurt niet slechts ter linkerzijde van de gereformeerde gezindte. Ook in reformatorische kerken merk ik –en misschien zat dat er vanouds al een beetje in– dat de toepassing van een tekst vaak op nummer één staat, en de uitleg op nummer twee. In die kerken overkomt het me regelmatig dat in de eerste of tweede zin van een preek al het woordje ”ons” valt.”

In reformatorische kerken overkomt het me regelmatig dat in de eerste of tweede zin van een preek al het woordje ”ons” valt” - Dr. A.A.A. Prosman, emeritus predikant PKN

Dat vindt u problematisch?

„Ja. Wat ik bedoel te zeggen, is: we zijn met de Bíjbel bezig, Gods heilige Woord. Is het dan niet vreemd om in een preek of meditatie meteen onszelf erbij te halen? Laten we beginnen met de uitleg van de tekst, en niet starten met de toepassing. Het is het Woord van God, waar je huiver voor mag hebben. Stel jezelf eerst de vraag: wat staat er nu eigenlijk?  Luister en blijf luisteren. En misschien komt er dan die Stem Die tot ons klinkt, Die ons aanspreekt. In die volgorde.”

Bij de uitleg van de Bijbel je startpunt kiezen in je eigen context hebben christenen, veelal ongemerkt, overgenomen van seculiere denkers zoals de filosoof Gadamer, betoogt u met zoveel woorden in uw boek.

„Daar komt het inderdaad op neer. Bij Gadamer heeft, kort gezegd, een tekst in zichzelf geen betekenis, maar is die betekenis afhankelijk van de lezer. Hermeneutiek is voor Gadamer communicatie. Via de tekst begrijpen wij de wereld om ons heen en begrijpen wij elkaar. Hij zoekt in een gefragmenteerde samenleving naar verbinding. De tekst moet behulpzaam zijn om elkaar te begrijpen en zo elkaar vast te houden.

„Bij Gadamer ontstaat de betekenis van een tekst pas door de toepassing ervan” - Dr. A.A.A. Prosman, emeritus predikant PKN

Ik denk dat veel theologen die gedachtegang, bewust of onbewust, hebben overgenomen. Heel duidelijk zie ik dat bij het boek dat oudtestamenticus Cees Houtman, die doceerde in Kampen, in 2006 publiceerde. Het droeg de titel ”De Schrift wordt geschreven”. Dus niet: ís geschreven, maar wórdt geschreven.”

De 20e-eeuwse filosoof Gadamer (1900-2002) speelt een belangrijke rol in het nieuwe denken over hoe je een oude tekst kunt en moet uitleggen?

„Zeker. Maar Gadamer komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. In mijn boek laat ik zien hoe ook hij weer gevormd en beïnvloed is door denkers die voor hem leefden, zoals Schleiermacher en Dilthey. In mijn studie probeer ik een denkontwikkeling van eeuwen te beschrijven, en laat ik zien hoe na de Verlichting de seculiere hermeneutiek zich steeds verder ontwikkelde en uiteindelijk ook de theologische hermeneutiek ging bepalen.”

Waarvan, schrijft u in uw boek, theologen zich veelal niet bewust zijn…

„Voor veel theologen onttrekken zich de ontwikkelingen die ik beschrijf aan het zicht. Ze worden niet benoemd en vaak ook niet gesignaleerd. Ze bewegen zich ergens op de achtergrond, in de mist. Veelal is de gedachte: wij zijn theologen en hoeven ons niet met filosofie te bemoeien. Maar dat is echt een misvatting”, zegt dr. Prosman, die in 2007 promoveerde op de 19e-eeuwse Duitse filosoof Nietzsche. „Van groot belang is om te zien dat de hermeneutiek ooit ontstaan is als een reactie op de wetenschap, die de werkelijkheid inkapselt in methoden. De hermeneutiek wil juist niet in de valkuil terechtkomen van allerlei wetenschappelijke methodieken, bijvoorbeeld het historisch-kritische Bijbelonderzoek. Methoden maken ons blind. Hermeneutiek wil niets anders dan zich openstellen voor de tekst zelf en luisteren naar de vragen die de tekst aan ons stelt in plaats van andersom.”

Het is vooral een boek voor voorgangers en theologen?

„Ik kan me voorstellen dat het voor een gewoon gemeentelid pittige kost is. Toch raakt de problematiek niet alleen de academische wereld of geschoolde theologen. Wij allen leven in deze tijd en ademen de cultuur om ons heen in als zuurstof.

En hoe meer we bij de uitleg van de Schrift kiezen voor de route van het heden naar de Bijbel, in plaats van andersom, hoe groter ook de plaats van de gemeente wordt in het verstaan van de Bijbel. De gemeente is niet langer de ontvangende, luisterende gemeente, nee, zij stelt zich mondig op tegenover de Schrift. Daarachter ligt de redenering dat ook de kerk een werk is van de Heilige Geest, en daardoor als het ware een gesprekspartner van de Bijbel.

„Het is een zorgelijke ontwikkeling als de gemeente zich steeds mondiger opstelt tegenover de Schrift” - Dr. A.A.A. Prosman, emeritus predikant PKN

Dat vind ik een zorgelijke ontwikkeling. Een geestelijk zwakke gemeente –zwak door verminderde kennis en innerlijke onzekerheid– veroorlooft zich als het ware een sterke positie tegenover de Schrift. Bij een te algemeen spreken over het werk van de Geest in alle kerkleden, met een groot accent op Zijn verbindende, verlichtende en vertroostende werk, wordt het zwaartepunt al snel in de gelovige gelegd en komen we, voor we het weten, in dopers vaarwater terecht.”

Hebben we behoefte aan een gereformeerde hermeneutiek?

„Daar ben ik terughoudend in. Als we de Bijbel met een set van regels gaan benaderen, word je al gauw te methodisch en loop je in de fuik van de wetenschap met haar methoden. Ik zou zeggen: gooi de Bijbel maar gewoon open, helemaal. En oefen je in de omgang met de Schrift, door meditatie en gebed.

Een belangrijk principe uit de hermeneutiek is dat je uit het deel het geheel leert kennen, en dat het geheel licht werpt op de delen. Daar ben ik het op zichzelf wel mee eens. Al maakt het dan wel veel uit wélk deel voor jou bepalend is voor het geheel.”

Wat is dat voor u?

„Dat is de regel van het geloof, zoals de Vroege Kerk dat noemde: de apostolische geloofsbelijdenis. Daarin gaat het om het Evangelie van Jezus Christus, om Zijn kruisiging en opstanding. Je kunt er niet omheen dat dát het geheel van de Bijbel bepaalt, van voor tot achter en van links tot rechts. Het kruis bepaalt de volheid van de Schrift. Er is in de Bijbel niets dat daarboven uitgaat.

Paulus zei dat ook in zijn brief aan de Korinthiërs: Ik heb niet voorgenomen iets te weten onder u dan Jezus Christus en Die gekruisigd. Van dat kruis raken we niet zomaar af. Dat harmonieert niet met onze opvattingen, maar dat botst en confronteert. Als je dat gaat inzien, krijg je een andere manier van Bijbellezen. Dan zie je dat de Schrift ons regelmatig niet bijvalt, maar juist tegenspreekt. En dan laten we ons door de Bijbel ook corrigeren.”

Raken we dan ook verlost van onze verwarring en onzekerheid over wat de Bijbel nu echt zegt over actuele, omstreden thema’s?

„Dat weet ik niet, dat blijft een worsteling. Maar vasthouden aan het idee dat een tekst in zichzelf een betekenis heeft, helpt daar wel bij. Ik heb daarvoor steun gevonden in de filosoof Günter Figal, die onlangs overleed. Hij stelt de zelfstandigheid van een tekst centraal en verzet zich tegen het ‘vloeibaar’ maken van een tekst. Want dat is wat er in moderne hermeneutiek vaak gebeurt.

En willen we als protestanten, ook over actuele thema’s, tot een meer gemeenschappelijk verstaan van de Bijbel komen, dan zouden we meer met elkaar in gesprek moeten gaan. Ook over de filosofische achtergronden van onze hermeneutiek. Soms denk ik: we zouden als reformatorische kerken een beraad moeten starten over al dit soort vragen. We praten veel over de Bijbel, maar zou het niet moeten gaan over onze manier van verstaan? Maar onze verdeeldheid maakt het organiseren van zo’n beraad, vrees ik, moeilijk.”