Een man had in een psychose zijn vrouw vermoord en zei tegen ds. Van Voorst dat hij haar dagelijks miste. Een moeder die achter de tralies zat vertelde dat ze diefstallen had gepleegd om haar kinderen eten te kunnen geven. En een vader wist tijdens zijn detentie het verbroken contact met al zijn kinderen weer te herstellen.

Het zijn zomaar drie verhalen die ds. Van Voorst bijbleven uit de jaren 2008 tot 2019, toen hij in verscheidene gevangenissen werkte. In 2019 werd hij adjunct-hoofdpredikant bij Justitie, waarna hij vanaf 2021 enkele jaren de protestantse gemeente in Dinxperlo diende. Dit jaar keerde hij terug naar het gevangeniswezen om ds. J.G. Heetderks , die met emeritaat ging, op te volgen als hoofd van de protestantse en orthodoxe geestelijk verzorgers.

Woensdag viert het justitiepastoraat in de Geertekerk in Utrecht zijn 75-jarig bestaan. Dat wil niet zeggen dat er voor 1949 geen geestelijke verzorging voor gevangenen was, zegt ds. Van Voorst. „De invulling was meer individueel of vanuit een parochie. Na de oorlog werden veel zaken in de kerken meer geïnstitutionaliseerd. In die ontwikkeling ging het justitiepastoraat mee en werd geestelijke verzorging echt een vak.”

Welke veranderingen maakte het justitiepastoraat de afgelopen 75 jaar door?

„In het begin was er alleen protestantse en rooms-katholieke geestelijke verzorging vanuit het justitiepastoraat. Gaandeweg is dat verbreed. Eerst kwamen de humanisten erbij. Toen ik in 2008 als justitiepredikant begon, waren er ook sporadisch imams werkzaam in de gevangenis, evenals een paar rabbijnen en hindoeïstische en boeddhistische geestelijk verzorgers.

Tegenwoordig zijn alle denominaties ondergebracht in de Dienst Geestelijke Verzorging. Dat heeft een wettelijke basis, want het recht om je geloof te belijden weegt zwaar. Daarom hebben geestelijk verzorgers toegang tot de gevangenis. Bij de verdeling van de formatieplaatsen wordt nu gekeken naar de achtergrond van de gedetineerden. Daardoor moesten het rooms-katholieke en protestantse justitiepastoraat in 2017 flink inleveren, terwijl het aantal imams toenam. Op dit moment telt het protestantse justitiepastoraat, waaronder ook de orthodoxe kerken vallen, een kleine veertig pastores.”

Wat zijn de belangrijkste taken van het protestantse justitiepastoraat?

„Ons werk heeft drie onderdelen die even belangrijk zijn: kerkdiensten, groepsgesprekken en individuele gesprekken. De kerkdiensten voorzien duidelijk in een behoefte. Soms wordt gedacht dat gedetineerden daar vooral naartoe gaan om een uurtje uit hun cel te zijn, maar die ervaring had ik niet. Voor de meesten is de kerk een plek waar ze hun zorgen kunnen neerleggen en kunnen bidden. Dat vinden ze belangrijk. Als je in de gevangenis belandt, is dat een crisismoment in je leven. Dan gaan mensen nadenken: hoe kon het zover komen en wat draagt mijn leven nu? Daarom zijn ook de individuele gesprekken belangrijk.”

Wie bezoeken de diensten?

„Velen hebben een christelijke achtergrond. Er komen ook gedetineerden die wel geloven dat er een God is, maar daar verder niet zo’n beeld bij hebben. Hun leven was soms ook te chaotisch om daar veel over na te denken. Als ze in de gevangenis belanden, worden ze letterlijk stilgezet en gaan ze op zoek naar antwoorden op levensvragen.”

Heeft het justitiepastoraat ook een missionaire kant?

„We mogen in de gevangenis niet evangeliseren, maar wel ingaan op vragen die mensen hebben. Zo kwam er een keer iemand bij me die eerst bij een humanistische en daarna bij een boeddhistische geestelijk verzorger was geweest. Na enkele gesprekken met mij zei hij: „Ik voel dat ik hier moet zijn.” Hij werd christen en is in de gevangenis gedoopt, onder verantwoordelijkheid van een protestantse gemeente in de buurt.

Over het algemeen ben ik terughoudend met dopen in de gevangenis. Door de doop word je onderdeel van een kerkgemeenschap. Het is het mooiste als de doop na iemands detentie kan plaatsvinden, in de gemeente waar hij zich bij aansluit. Maar als iemand nog tien jaar in de cel moet zitten en graag gedoopt wil worden, kan het ook tijdens zijn detentie gebeuren, altijd onder verantwoordelijkheid van een gemeente buiten de gevangenismuren.”

„Als het om een misdrijf gaat, denk ik allereerst vanuit het slachtoffer; tegelijk vind ik dat je een dader niet mag afschrijven” - Ds. A.C. van Voorst, hoofdpredikant Justitie

Wat motiveert u persoonlijk om dit werk te doen?

„Ik heb altijd iets gehad met mensen aan de rand van de samenleving. Als het om een misdrijf gaat, denk ik allereerst vanuit het slachtoffer. Tegelijk vind ik dat je een dader niet mag afschrijven. Ik wil zijn daad niet gladstrijken, maar hem wel menswaardig benaderen. Daar hoort ook bij dat je hem een spiegel voorhoudt. Als een gedetineerde gaat inzien wat hij fout heeft gedaan en dat erkent, kan dat ook een slachtoffer helpen.”

Op welke manier?

„De organisatie Perspectief Herstelbemiddeling speelt daarbij een belangrijke rol. Die heeft de expertise om daders en slachtoffers met elkaar in contact te brengen. Ik ben geregeld bij zulke gesprekken aanwezig geweest. Dan merk je dat zo’n ontmoeting voor een slachtoffer helend kan zijn. Ik denk aan een vrouw die slachtoffer was van een geweldsmisdrijf en zich afvroeg: waarom ik? De dader maakte haar duidelijk: jij hebt niets fout gedaan; ik was op dat moment gestoord en heb een volstrekt willekeurig slachtoffer gekozen.

Het gaf het slachtoffer desondanks een onveilig gevoel dat de dader, die bij haar in de buurt woonde, uit detentie zou komen. Daarom besloot de dader ergens anders te gaan wonen. Het was voor het slachtoffer helend dat de dader inzag wat hij had teweeggebracht en besloot om te verhuizen.”

Welke plaats heeft vergeving in de gesprekken met daders?

„Ik zeg altijd: „Als je vergeving vraagt aan God, moet je ook jezelf kunnen vergeven en zo mogelijk vergeving vragen aan slachtoffers.” Dat kan een slachtoffer van een misdrijf zijn, maar bijvoorbeeld ook de naaste familie die de dupe is geworden van jouw gedrag. Welke relaties zijn er beschadigd, en kunnen die hersteld worden? Het mooiste is als een gedetineerde in het reine kan komen met God, zichzelf en de ander. Ik vond het altijd bijzonder als ik daarvan getuige mocht zijn.

In gesprekken met daders kom je er overigens achter dat zij ook hun verhaal hebben. Zo sprak ik een vrouw die verschillende keren in de gevangenis belandde vanwege diefstal. Ze vertelde dat haar man psychische problemen had en al het geld opmaakte. Zij kon het niet over haar hart verkrijgen dat haar kinderen geen eten hadden en stal daarom voedsel.

Uiteindelijk is deze vrouw, die van een bewaker een Bijbeltje had gekregen, tot geloof gekomen. Ze zei: „Sinds ik in Jezus geloof, is mijn leven veranderd. Ik heb altijd geprobeerd mijn man te veranderen, maar ik moet mezelf veranderen.” Ze is van haar man gescheiden omdat ze wist dat ze weer naar de supermarkt zou gaan om te stelen als ze naar hem terug zou gaan en hij het geld toch weer op zou maken. Nu heeft ze een nieuw leven opgebouwd.”

„Het huidige politieke klimaat is gericht op versobering van het gevangenisregime en strengere straffen; ik geloof niet dat dit heilzaam is voor gevangenen” - Ds. A.C. van Voorst, hoofdpredikant Justitie

Wat ziet u als de belangrijkste uitdaging voor het justitiepastoraat in de komende jaren?

„Het huidige politieke klimaat is gericht op versobering van het gevangenisregime en strengere straffen. Ik geloof niet dat dit heilzaam is voor gevangenen. Het is van belang dat we als justitiepastoraat goed op de kaart blijven staan, omdat wij iets toevoegen wat het verschil kan maken in het leven van gedetineerden. Ook zal ik aandacht blijven vragen voor herstelgericht werken, om beschadigde relaties met onder anderen slachtoffers en naasten te herstellen. Die aanpak heeft echt mijn hart.”