Het Turkse protestantisme is jong en groeit hard. In de afgelopen zestig jaar nam het aantal Turkse protestanten in het land toe van praktisch 0 naar meer dan 10.000. Jarenlang zocht dr. James Bultema naar een verklaring. Die vond hij in een samenhang van verschillende vruchtbare omstandigheden.
Hoe is het mogelijk dat het Turkse protestantisme in korte tijd zo hard is gegroeid, terwijl de cultuur in het land zo sterk islamitisch is? Aangezet door die vraag begon de Amerikaanse predikant Bultema (62), zelf werkzaam in Turkije, bijna twintig jaar geleden zijn onderzoek. Aanleiding was het overlijden van een bekende zendeling, waardoor Bultema zich realiseerde dat de verhalen uit de begintijd begonnen uit te sterven. En dat terwijl er over het ontstaan van de Turkse protestantse beweging nauwelijks iets geschreven was.
In de loop der jaren interviewde Bultema 107 personen, vooral zendelingen en bekeerlingen, deed hij historisch onderzoek en paste hij data-analyse toe. Het liep uit op een proefschrift dat hij op 3 september met succes verdedigde aan de Evangelische Theologische Faculteit Leuven, met de Duitse missioloog prof. dr. Christof Sauer als promotor.
Hoe hard is het protestantisme precies gegroeid tussen 1961 en 2016 en waarop baseert u die getallen?
„In 1961, kort na de nieuwe Turkse grondwet met godsdienstvrijheid, kwamen de eerste buitenlandse protestantse zendelingen aan. Ze ontmoetten toen twee Turkse protestantse gelovigen, die beiden buiten hun eigen land tot bekering gekomen waren. Vanaf toen begon het Turkse protestantisme te groeien. Ook Nederlandse zendelingen hebben daaraan bijgedragen.
Ik kwam er in mijn onderzoek op uit dat het protestantisme daarna tot 2009 groeide met 14,5 procent per jaar. Dat is een indrukwekkende snelheid. In 2023 telde S. Ministries, een betrouwbare organisatie die anoniem wil blijven, bijna 10.000 protestanten met vrijwel allemaal een Turkse moslimachtergrond. Die telling komt tot stand door contacten met protestantse kerkleiders. De organisatie vraagt hun dan: hoeveel Turkse protestanten zitten er in uw gemeente?
Het getal van 10.000 is naar mijn mening nog laag ingeschat. Er zijn ook Turkse protestantse christenen die in een andere denominatie kerken zitten –rooms-katholiek of orthodox– en daardoor in die telling buiten beeld blijven. In totaal denk ik dat er wel 12.000 tot 13.000 Turkse christenen zijn met een moslimachtergrond.”
Vrij genoeg
In zijn proefschrift onderscheidt Bultema vier factoren die de enorme groei van het Turkse protestantisme bevorderden. Ten eerste was er precies genoeg godsdienstvrijheid in het land om die groei mogelijk te maken. Vandaar de titel van Bultema’s proefschrift: ”Vrij genoeg om te groeien”.
De tweede factor betreft goed afgestemde zendingsactiviteiten door buitenlandse en Turkse protestanten. Toen het aantal Turkse protestantse bekeerlingen vanaf de jaren negentig het aantal buitenlandse protestanten begon te overtreffen, waren de Turken zelf inmiddels ook de meest effectieve evangelisten. Ten derde beschrijft Bultema hoe bekeringsprocessen werden gestimuleerd door gunstige omgevingsfactoren.
De vierde factor in uw onderzoek betreft „een structuur van plausibiliteit” die de groei van het protestantisme bevorderde. Wat bedoelt u daarmee?
„Het gaat dan om voorwaarden en omstandigheden die de beweging helpen te groeien. Die zie ik op vier niveaus.
Ten eerste: door zichzelf expliciet als Turks-protestants te definiëren kregen bekeerlingen een manier om hun eigen identiteit te verwoorden. De meeste bekeerlingen groeiden op met de gedachte: Turk zijn is moslim zijn. Als ze overwogen christen te worden, wilden ze hun gevoel van verbondenheid met de Turkse cultuur en met hun familie niet verliezen. Turkije is veel meer een gemeenschapscultuur dan bijvoorbeeld het individualistische Amerika.
„Erkenning als levensvatbare kerk heeft het Turkse protestantisme enorm versterkt” - Dr. James Bultema, Amerikaans predikant in Turkije
Ten tweede: lokale protestantse gemeenschappen hielpen bekeerlingen om het christelijke geloof te begrijpen en om hun karakter te vormen naar Christus.
De derde factor is institutioneel: het christendom blijft in stand door middel van bronnen, leiders, predikanten die onderwijzen en door symbolen zoals het kruis en het Heilig Avondmaal.
Ten vierde hebben bestaande kerken in Turkije –de Armeens-Orthodoxe Kerk, de Grieks-Orthodoxe Kerk, het Oecumenisch Patriarchaat– de Turkse protestantse beweging aanvaard. Ze nodigen de protestanten bijvoorbeeld uit voor ceremonies. Die erkenning als levensvatbare kerk heeft het protestantisme enorm versterkt.”
Verwacht u dat de groei van het Turkse protestantisme zich de komende jaren doorzet?
„Dat weten we niet. Maar als de groei zich doorzet, zouden er in 2050 een miljoen Turkse protestanten kunnen zijn. Het is echter wel zo dat een beweging in het begin vaak hard groeit door evangelisatie. Later gaat er meestal meer energie zitten in het zorgen voor de bestaande gemeenschap en problemen die zich daarin voordoen, waardoor de groei vertraagt.”
„Turken wantrouwen alles wat ze niet kennen” - Dr. James Bultema, Amerikaans predikant in Turkije
U interviewde voor uw onderzoek verschillende Turks-protestantse bekeerlingen. Wat viel u daarbij op?
„Bekeringsprocessen van Turkse moslims tot het protestantisme werden altijd beïnvloed door verschillende onderling afhankelijke factoren. Sociale en institutionele zaken speelden vaak een grotere rol dan bij bekeringen in westerse landen. Te denken valt aan een bevriende protestant die je verder helpt of een kerkdienst die je meemaakt.
Maar ook volstrekt individuele gebeurtenissen waren van belang. Een man, nu een bekende Turks-protestantse voorganger, las in de Bijbel Romeinen 5:8: „Christus is voor ons gestorven toen wij nog zondaars waren.” Dat vers raakte zijn hart en hij beantwoordde het met geloof.
Ook speelden omstandigheden een rol, zoals een ernstige ziekte. In het onderzoek noem ik dat contingentie, maar wij gereformeerde christenen zouden dit Gods voorzienigheid noemen.”
„Zendelingen kunnen de basis leggen, maar de Turkse christenen zelf zullen de protestantse beweging voortstuwen” - Dr. James Bultema, Amerikaans predikant in Turkije
