Gespannen kijkt Hartger van Diest over zijn weiland. Enkele tientallen schapen, zo op het eerste gezicht kerngezond, lopen te grazen. Dan wijst hij met zijn vinger in de verte. „Daar achteraan ligt er eentje. Dood, dat zie ik zo al”, verzucht hij. De 42-jarige schapenhouder uit Ermelo klinkt moedeloos. „Het is zó onvoorspelbaar. Toen ik gisteren een controleronde deed, leek er niets aan de hand.”

Straks zal Van Diest het dode dier bij de weg leggen, in afwachting van de ophaaldienst van kadaververwerker Rendac. De kans is groot dat er morgen of overmorgen weer eentje volgt. In een afgeschut deel van de schuur ligt een sterk vermagerd dier, dat niet kan opstaan omdat de kniegewrichten ontstoken zijn. „Ik denk dat ik haar moet euthanaseren.”

„Het is zó onvoorspelbaar; toen ik gisteren een controleronde deed, leek er niets aan de hand” - Hartger van Diest, schapenhouder

Rendac draait al wekenlang overuren, net als in het najaar van 2023. Toen dook opeens in de omgeving van het Noord-Hollandse Kortenhoef een nieuwe variant van het bijna vergeten blauwtongvirus op. Nu slaat de ziekte opnieuw op grote schaal toe. Knutten, kleine steekmuggen, brengen het virus van het ene dier op het andere over.

Melkkoeien

In juli signaleerden schapenhouders in het oosten van het land de eerste gevallen. Inmiddels hebben boeren in het hele land ermee te kampen, schapenhouders en ook steeds meer bedrijven met melkkoeien.

Koeien gaan minder snel dood aan blauwtong, maar ze zijn er wel flink ziek van. De melkproductie kan wel met de helft teruglopen, zegt dierenarts Margit Groenevelt van praktijk Schapendokter.nl uit Coevorden. Marketingbureau DCA Market Intelligence verwacht „een flinke teruggang” van de melkproductie in Nederland en de inmiddels ook getroffen buurlanden Duitsland en België.

Mede in reactie op die verwachte krapte schiet de prijs van verse boter op de zuivelmarkt omhoog. ZuivelNL, de ketenorganisatie van de Nederlandse zuivelsector, meldde woensdag een record van 780 euro per 100 kilo, exclusief btw. Dat is zo’n 100 euro meer dan een maand eerder.

Volgens de jongste update van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA), van afgelopen donderdag, is het virus op 6384 locaties opgedoken. Vermoedelijk zijn het er nog veel meer. Niet elke boer maakt er melding van en dierenartsen hebben soms een achterstand met het (verplichte) doorgeven van uitbraken aan de NVWA.

Trouwlocatie

Hartger van Diest laat jaarlijkse vijftig ooien (moederschapen) dekken, die in het voorjaar ongeveer honderd lammeren krijgen. Met de beste lammeren fokt hij door. De andere dieren worden geslacht. Een deel van het lamsvlees is bestemd voor eigen gebruik op Hoeve Kindergoed, de onderneming waar Van Diest zijn hoofdinkomen mee verdient. Dit is de tot groepsaccomodatie verbouwde boerderij van zijn ouders, die tegenwoordig vooral bekendstaat als bijzondere trouwlocatie.

Met blauwtong krijgt Van Diest in oktober 2023 voor het eerst te maken. Dieren worden ziek, willen vanwege pijn in de bek en ingewanden niet meer eten en verzwakken. Gewrichten zwellen op, hoeven raken ontstoken, lopen gaat steeds moeilijker. Sommige dieren kunnen niet meer staan en krijgen doorligwonden.

Het virus zelf is niet te bestrijden. Pijnstillers zijn de enige medicijnen die het lijden van de dieren verzachten. Tegen bijkomende infecties dient Van Diest ze antibiotica toe. En net als collega’s probeert hij met huismiddeltjes zijn dieren in conditie te houden: hooithee laten drinken en wilgentakken voeren bijvoorbeeld.

Uiteindelijk verliest hij 35 ooien, twintig lammeren en vier dekrammen. „De piek was juist in de week dat mijn ooien vruchtbaar zouden zijn. Ik had ze gesponst (hormoonbehandeling gegeven, TR) om de vruchtbare periode te synchroniseren. Dat doe ik zodat ik in het voorjaar maar een korte lammerperiode heb, wat mij beter uitkomt omdat we het kort daarna weer drukker hebben met trouwpartijen.”

Vaccinatie

De ooien die de blauwtong overleefden, bleken minder vruchtbaar. Om zijn koppel aan te vullen, kocht Van Diest een aantal schapen aan. Dit voorjaar werden uit 25 ooien 40 lammeren geboren.

Intussen hadden overheid en landbouwsector hoge verwachtingen van de eerste vaccins tegen blauwtong. Tijdens een grootschalige campagne werden in mei en juni verreweg de meeste Nederlandse schapen ingeënt. Van Diest was een van de eersten bij wie de dierenarts langskwam. „Ik had zoveel ellende bij mijn dieren gezien, dat wilde ik niet nog een keer meemaken. Ik had vertrouwen dat het zou helpen”, zegt hij. Maar dat zou beschaamd worden.

Van Diest: „Op 5 juli werd een van mijn schapen ziek. De verschijnselen leken op blauwtong. Ik stuurde een berichtje naar de dierenarts, maar die dacht dat het wel mee zou vallen. Op dat moment waren er geen aanwijzingen dat het vaccin niet werkte.”

Een week later belde de dierenarts op. „Misschien heb je toch gelijk, zei ze, want ze zagen opeens veel meer gevallen. Mijn schaap was toen al dood.”

De weken erna werden meer dieren ziek. De schapenhouder herkent dat direct. „Een groene snotneus, oren die naar voren hangen, een ingevallen achterlijf en ze worden heel sloom. Sommige knappen na een paar dagen weer op, andere stoppen met eten, de buik valt in en ze gaan kreupel lopen. Als ze gaan liggen en niet meer overeind komen, loopt het meestal af.”

Inmiddels is hij alweer acht volwassen ooien kwijt, en ook acht lammeren. Ook de sterkste dieren zijn niet tegen het virus bestand.  „Ik verloor in één week drie topfitte rammen, die op het punt stonden om naar de slager te gaan.”

Moedeloos

De schapenhouder wordt er moedeloos van. „Het blijft maar doorgaan. Als ik een dag geen nieuwe zieke dieren zie, kan het de volgende dag weer foute boel zijn. Het raakt me niet alleen financieel, maar ook emotioneel. Ik ben soms gewoon bang om het weiland in te lopen.”

Heeft het vaccin dan niets gedaan? „De verschijnselen zijn wel wat anders dan vorig jaar, maar de ziekte is nog steeds heel dodelijk. Het lijkt wel alsof de blauwtong het immuunsysteem aantast. Dieren die het overleven zijn bijvoorbeeld opeens gevoelig voor myiasis (vliegenmaden die zich in de huid vreten, TR), waar ik jarenlang geen last van heb gehad. Ook de bestrijding van wormen heb ik moeten opvoeren.”

„Ik herken absoluut de kritiek van schapenhouders die vinden dat het effect van vaccinatie tegenvalt” - Margit Groenevelt, dierenarts

Dierenarts Margit Groenevelt verwacht dat blauwtong alle schapenbedrijven in Nederland zal treffen. Wel is volgens haar het sterftepercentage lager dan in het najaar. Zij schrijft dat toe aan de vaccinatie. „Ik herken absoluut de kritiek van schapenhouders die vinden dat het effect tegenvalt. Maar van de dieren die in het najaar zichtbaar ziek waren, ging 70 tot 75 procent dood. Deze keer wisselt het tussen de bedrijven heel sterk, van 5 tot 30 procent.”

Groenevelt en haar collega’s adviseren schapenhouders om dieren die niet ziek zijn een boostervaccinatie te geven. „De eerste grote bedrijven zijn daar al mee bezig”, zegt de dierenarts.

Van Diest begint er voorlopig niet aan. „Ik wil eerst meer bewijs dat het daadwerkelijk helpt, want iedere vaccinatie is ook een aanslag op de natuurlijke weerstand van de dieren. En het gaat me zo langzamerhand ook te veel geld kosten.”

Diergezondheidsfonds

Hij betwijfelt of Nederland de blauwtong ooit weer kwijtraakt. Hij vindt dat schapenhouders een beroep moeten kunnen doen op een vergoeding uit het Diergezondheidsfonds, een pot geld waar alle veehouders aan meebetalen. Boeren van wie het bedrijf geruimd wordt vanwege vogelgriep, varkenspest of mond-en-klauwzeer kunnen zo’n vergoeding krijgen. Blauwtong is echter geen besmettelijke ziekte en daarom staat het  fonds niet voor de schapenboeren open.

„Schapenhouders kunnen dit niet blijven volhouden; er gaan bedrijven omvallen” - Hartger van Diest, schapenhouder

Van Diest vindt dat niet terecht. „Schapenhouders kunnen dit niet blijven volhouden. Er gaan bedrijven omvallen, terwijl Nederland juist een uitstekende kwaliteit lamsvlees levert. Bovendien zijn schapen belangrijk voor het onderhoud van dijken en natuurgebieden.”

Zelf heeft hij al zo’n 20.000 euro schade geleden, aan dode dieren, gemiste inkomsten en kosten voor dierenarts en medicijnen. Het einde is nog niet in zicht, maar hij houdt hoop. „Als in november de knuttentijd over is, kijk ik welke dieren ik nog kan laten dekken. Ik hoop op natuurlijke weerstand of een vaccin dat wel werkt. Pas als de situatie stabiel is, kan ik weer een nieuwe kudde opbouwen. Ik wil hier dieren blijven houden. De gasten van Hoeve Kindergoed verwachten dat ook.”