Het moest hét teken van toenadering van Servië tot de Europese Unie worden. De Duitse bondskanselier Olaf Scholz en de vicevoorzitter van de Europese Commissie Maros Sefcovic sloten half juni enkele deals met de Servische autoriteiten om exclusieve toegang tot Servisch lithium voor de Europese markt –specifiek de autofabrikanten Mercedes-Benz, Volkswagen en Stellantis– veilig te stellen.

Het mineraal is geliefd. Vooral autofabrikanten hebben lithium nodig voor de verwerking in batterijen voor elektrische voertuigen. Analisten verwachten de komende decennia een mondiale run op het ‘witte goud’. Brussel schat in dat de Europese vraag naar het mineraal tegen 2050 zestig keer zo hoog zal liggen als in 2020.

„Analisten verwachten de komende decennia een mondiale run op het ‘witte goud’”

In de regio Jadar, in westelijk Servië, is het witgekleurde mineraal ruim voorhanden. Het Brits-Australische mijnbouwconsortium Rio Tinto heeft ruim 2,2 miljard euro toegewezen aan een project om het uitzonderlijk zuivere jadariet te gaan ontginnen. Het Servische ministerie van Mijnbouw en Energie schat in dat de mijn –die waarschijnlijk in 2028 wordt geopend– bijna 60.000 ton per jaar aan lithium kan produceren. Daarmee ligt onder het gehucht Gornje Nedeljice een van de grootste Europese lithiumreserves ondergronds opgeslagen.

Zuren

Het plan zal naar verwachting 6 miljard euro aan nieuwe investeringen in de Servische economie kunnen opleveren. Maar milieuorganisaties vrezen dat de corrosieve zuren, die nodig zijn om lithium van andere verbindingen te scheiden, kunnen lekken en daarmee de bodem en het water zullen verontreinigen in een regio die sterk afhankelijk is van de landbouw en een derde van het drinkwater in Servië levert.

Rio Tinto belooft bij het mijnen de Europese en Servische milieustandaarden in acht te nemen. EU-regelgeving schrijft voor dat mijnbouwactiviteiten in opdracht van de EU ook in derde landen aan strenge milieueisen moeten voldoen. Maar milieuorganisaties hebben hun twijfels. Critici beschuldigen Brussel van economische uitbuiting: het lithium is exclusief voor de Europese markt bedoeld, terwijl lokale belanghebbenden de lasten zullen dragen. Bovendien is er gebrek aan inspectiepersoneel om te controleren of Rio Tinto aan de toch al niet al te hoge Servische milieueisen voldoet, meldde zakentijdschrift Forbes Serbia onlangs.

De plannen om het mijnbouwproject op te starten werden al meermaals –laatst nog in 2022– vanwege genoemde milieurisico’s geannuleerd. Maar Vucić is er alles aan gelegen de mijn te openen.

Nadat zijn regerende Servische Progressieve Partij (SNS) de parlementsverkiezingen –die volgens internationale waarnemers onrechtmatig verliepen– in december met bijna de helft van de stemmen won, wist de president via het hooggerechtshof zijn plannen om de mijn te openen met succes te legitimeren. Het verbod op het ontginnen van lithium had nooit mogen gebeuren, oordeelde de hoogste rechtbank in juli. Daarmee zou toenmalig premier Ana Brnabić in 2022 haar bevoegdheden hebben overschreden.

Acht dagen na het besluit van het hooggerechtshof tekende de Servische minister van Mijnbouw en Energie Dubravka Dedović Handanović een intentieverklaring met de Commissie om de toelevering van lithium voor de Europese markt veilig te stellen. „Dit belangrijke Europese project draagt ​​bij aan het feit dat Europa onafhankelijk blijft in de levering van grondstoffen”, jubelde de Duitse bondskanselier Scholz op de deal.

Staatsgreep

Maar Vucić kan het in eigen land wel schudden nu hij alsnog de lithiummijn in Jadar wil openen. Critici vrezen niet alleen milieuschade en economische uitbuiting, maar zien het ook als nieuwe poging van de president om zijn greep op de macht te verstevigen. Volgens de intentieverklaring zal Vucić persoonlijk toezicht houden op de ontwikkeling van het mijnbouwproject en in het vervolg met Brussel vergaderen over volgende stappen.

Tienduizenden mensen gingen de afgelopen weken de straat op om tegen de regering te demonstreren. De oppositie beschuldigt Vucić ervan de kiezer te hebben misleid, omdat hij tijdens zijn campagne in de aanloop naar de parlementsverkiezingen geen melding maakte over de op handen zijnde lithiumdeal met de EU.

Regeringsfunctionarissen zeggen dat de protesten politiek gemotiveerd zijn. De demonstranten zouden een complot beramen om een door het Westen gesteunde staatsgreep te plegen, aldus Vucić. Een wonderlijke paradox: de EU en de NAVO worden door regeringsgezinde media voortdurend afgeschilderd als het grote kwaad, maar dat belet de autoriteiten niet de economische banden met Europa aan te halen.

Hypocriet

Volgens peilingen is het publieke vertrouwen in de EU onder Serviërs de afgelopen vijftien jaar gehalveerd tot ongeveer 40 procent. Nu Brussel met de omstreden lithiumdeal een oogje lijkt dicht te knijpen ten aanzien van de verdere uitholling van de democratische rechtsstaat in het land, is dat ook voor de pro-Europese oppositie reden om de EU te wantrouwen. Het bevestigt veel Serviërs in hun perceptie dat de EU hypocriet is.

Als kandidaat-lidstaat van de EU heeft Servië een onzeker vooruitzicht op volledig EU-lidmaatschap – onder meer vanwege het aanhoudende conflict met buurland Kosovo en vanwege de rechtsstaat die achteruitholt. Maar met het felbegeerde lithium weten de autoriteiten in Belgrado de harten in Brussel voor zich te winnen. Dat gaat echter ten koste van steun in eigen land.