Baanbrekend. Met de Wet op de Kritieke Grondstoffen (CRMA) verplicht de EU dat lidstaten tegen 2030 ten minste 10 procent van hun kritieke grondstoffen zelf winnen uit de Europese bodem en minstens 25 procent uit hergebruik halen. Bovendien moeten fabrieken in Europa maar liefst 40 procent van de metalen en mineralen zelf verwerken tot zuivere stoffen die geschikt zijn voor verdere productie.

De afgelopen jaren is de EU voor de import van kritieke grondstoffen te afhankelijk geworden van het buitenland, vindt de Commissie. Het Chinese aandeel in de mijnbouw van kritieke grondstoffen is weliswaar geslonken van 98 procent in 2010 naar 66 procent in 2022, maar China domineert nog altijd in de verwerking. Zo verwerkt het land bijna 90 procent van de zeldzame aardmetalen tot bruikbare stoffen geschikt voor verdere productie. Europa is voor de import van zeldzame aardmetalen voor 98 procent van China afhankelijk.

Ook als het om andere kritieke grondstoffen gaat, domineert China in de verwerking. Neem het metaal lithium. De mineralen zitten in landen over de hele wereld in de grond – vooral in Australië en Chili. Toch gaat maar liefst 94 procent van de Australische productie van lithiummineralen naar China voor raffinage. Kobalt idem. De Democratische Republiek Congo, waar driekwart van alle kobalt wereldwijd wordt gewonnen, exporteert 99 procent naar China voor verdere verwerking.

„Het Midden-Oosten beschikt over olie, China over zeldzame metalen” - Deng Xiaoping, Chinees staatsman van 1977 tot 1990

Chinese vissers

„Het Midden-Oosten beschikt over olie, China over zeldzame metalen”, zou toenmalig leider van China, Deng Xiaoping in 1987 hebben gezegd bij een bezoek aan een delflocatie in de Chinese provincie Binnen-Mongolië. Maar waar Arabische landen in 1956, 1967 en 1973 beperkingen op de export van olie als geopolitiek wapen inzetten, zag Peking er altijd van af het monopolie op kritieke grondstoffen te gebruiken als drukmiddel tegen andere landen.

Tot 2010. Als reactie op de gevangenneming van Chinese vissers, die in betwiste wateren met de Japanse kustwacht in aanvaring waren gekomen, dreigde Peking de export van kritieke grondstoffen naar Japan te verbieden.

Het verbod dreigde forse economische schade aan te richten in verschillende Japanse industrieën. Onder meer voor de productie van magneten voor windturbines en motoren voor de hybride Toyota Prius zijn de mineralen essentieel. De Chinese drukcampagne werkte: Japan liet de vissers vrij.

Dat mag ons niet overkomen, moet Brussel hebben gedacht. In 2011 kwam de Commissie met een lijst kritieke grondstoffen –„Producten met een groot economisch belang voor de EU en een hoog toeleveringsrisico”– die elke drie jaar wordt geüpdatet. De meest recente lijst uit 2023 bevat 34 metalen en mineralen, met namen als dysprosium, ytterbium en praseodymium.

Klimaatneutraal

Naar de toekomst toe worden kritieke grondstoffen steeds belangrijker om de politieke doelen van de EU te verwezenlijken, is de verwachting. Neem het plan om tegen 2050 klimaatneutraal te zijn. Geen windturbines of elektrische auto’s zonder de belangrijke metalen en mineralen. Ook voor de productie van wapensystemen zijn de stoffen een must.

Mede als gevolg van de energietransitie zal de wereldwijde vraag naar kritieke grondstoffen de komende jaren drastisch stijgen. Voor stoffen als kobalt en nikkel zal de vraag naar verwachting vervijfvoudigen. Als het om lithium gaat zou de EU tegen 2050 ongeveer 60 keer zo veel nodig hebben als in 2020, schat de Commissie in. Analisten verwachten de komende jaren een mondiale run op kritieke grondstoffen.

Verzet

Er ligt wel een voorraadje in de bodem van Europa opgeslagen. Zo werd in januari 2023 in het Zweedse Kiruna de grootste Europese verzameling ooit aan zeldzame aardmetalen gevonden. Ook in de bodem van Finland, Griekenland en Spanje zitten kritieke grondstoffen. In principe genoeg om de CRMA-doelstelling te halen om 10 procent van de benodigde stoffen op eigen bodem te mijnen.

Maar dankzij de hoge milieu-eisen die Brussel aan mijnen stelt en publiek verzet zal het jaren duren voor die mijnen in productie gaan. Om die reden is ook de Barossomijn ten noordoosten van de Portugese stad Porto nog steeds niet geopend. Drie jaar geleden zou de uitbater beginnen met de productie van lithium voor de batterijen van elektrische auto’s. Dat is inmiddels tot 2026 uitgesteld vanwege te strenge reguleringen.

Ook verzet van belanghebbenden zorgt in Europa voor vertraging. Het mijnbouwbedrijf Rio Tinto ontdekte in 2004 bijzonder hoge concentraties van lithium en borium in de Jadarvallei in Servië. Hier zou de allergrootste lithiummijn van Europa worden geopend. Twintig jaar later is er nog geen sprake van mijnbouwactiviteit. Vanwege hevig verzet van omwonenden en milieuactivisten hebben de Servische autoriteiten de vergunningsaanvragen nietig verklaard.

Onder de CRMA wil Brussel de wachttijden voor vergunningverlening omlaagbrengen naar 24 maanden voor winning en 12 maanden voor verwerking en recycling. Maar nog steeds moeten mijnbouwbedrijven in Europa talloze formulieren invullen, vooronderzoeken doen en belanghebbenden behagen. Dat kost allemaal tijd en geld, en dus wijken ze uit naar Zuid-Amerika, Afrika of Australië.

Menselijke muilezel

In die landen zijn de eisen op het gebied van mensenrechten of milieustandaarden niet zo streng als in Europa. Met soms als gevolg: kinderarbeid, hongerloontjes en milieuvervuiling.

Neem de Democratische Republiek Congo, waar kinderen onder erbarmelijke omstandigheden in kobaltmijnen werken. Om die reden spande mensenrechtenorganisatie International Rights Advocates in 2019 namens veertien Congolese ouders en kinderen een rechtszaak aan tegen de Amerikaanse bedrijven Apple, Google, Dell, Microsoft en Tesla. Een van de aanklagers, John Doe, vertelde daarbij hoe hij in de mijnen als menselijke muilezel werd gebruikt en zakken kobaltstenen door de tunnels droeg voor 0,75 dollar per dag. John is nu vanaf zijn borst verlamd en zal nooit meer kunnen lopen. John heeft ‘geluk’ gehad. Veel oud-collega’s van hem stierven tijdens het mijnwerk.

Ook op het milieu kan mijnen, zonder strikte milieustandaarden, een desastreuze uitwerking hebben. In de Chinese provincie Jiangxi is vanwege mijnbouwactiviteiten het drinkwater vergiftigd en de bodem ernstig vervuild . Waar vroeger bamboebossen, tropische dennen en navelsinaasappelbomen de berghellingen sierden, bevinden zich nu afvalwaterpoelen. De Chinese autoriteiten schatten de schoonmaakkosten op omgerekend 5,5 miljard dollar.

Global Gateway

Brussel doet er intussen alles aan de felbegeerde kritieke grondstoffen van buiten de EU te halen. Met behulp van grondstoffendiplomatie wil Brussel de import voor EU-landen veiligstellen en in partnerlanden investeren in onder meer (transport)infrastructuur en duurzame economische groei stimuleren. Onder de noemer van Global Gateway, de Europese tegenhanger van de Chinese Zijderoute (BRI), heeft de EU partnerschappen gevormd met landen als Argentinië, Canada, Chili en de Democratische Republiek Congo.

„Op deze manier doen de Europese plannen om klimaatneutraliteit te behalen misschien zelfs meer kwaad dan goed” - Irina Patrahau, strategisch analist energie, grondstoffen en klimaat bij het Haags Centrum voor Strategische Studies

Dat mijnbouw vaak met milieuschade en mensenrechtenschendingen gepaard gaat, geeft Irina Patrahau, strategisch analist energie, grondstoffen en klimaat bij het Haags Centrum voor Strategische Studies, een dubbel gevoel. „We hebben kritieke grondstoffen absoluut nodig voor de energietransitie waarmee we de Europese CO₂-uitstoot omlaag willen brengen. Maar we moeten voorkomen dat Europese plannen, bijvoorbeeld die voor klimaatneutraliteit, meer kwaad dan goed gaan doen.”

Met de antiwegkijkwet CSDDD gaat de EU grote bedrijven –die in Europa opereren met meer dan 1000 werknemers en een jaaromzet van ten minste 450 miljoen– verplichten verantwoordelijkheid te nemen voor misstanden in de productie – ook in de toeleveringsketen. Maar het zal nog tot 2027 duren voordat de wet in werking treedt.

Toch ziet Patrahau wetgeving als de antiwegkijkwet als een stap in de goede richting. „Als je de ethische dilemma’s weegt die komen kijken bij het mijnen van kritieke grondstoffen, dan moet je naar de hele toeleveringsketen kijken, niet alleen naar het proces van mijnen. Ook in de verwerkingsfase is er vaak sprake van milieuvervuiling en mensenrechtenschendingen.”

Klimaatrechtvaardigheid

Patrahau en andere wetenschappers pleiten ervoor dat de lasten van de delfstofwinning eerlijk verdeeld worden tussen productielanden en afnemende landen. „We kunnen als Europa bijvoorbeeld het grootste deel van de winning van kritieke grondstoffen elders in de wereld laten plaatsvinden, maar zelf verantwoordelijkheid nemen voor de verwerking ervan.”

EU-landen moeten ook meer mijnen openen op Europese bodem, beargumenteert dr. Jewellord Nem Singh, universitair docent aan het International Institute of Social Studies van de Erasmus Universiteit Rotterdam, beargumenteert in een interview in het Leiden-Delft-Erasmus whitepaper ”Critical materials, green energy and geopolitics: a complex mix”. „Het delven van kritieke grondstoffen gaat gepaard met hoge sociale, milieu- en gezondheidskosten”, aldus Nem Singh. „Er is altijd wel iemand, ergens, die hiervoor iets moet opofferen.”

Doordat EU-landen nu nauwelijks mijnen openen „schuift de EU deze nadelige effecten door naar ontwikkelingslanden”, beargumenteert Nem Singh. „Het belemmeren van nieuwe mijnbouwprojecten in Europa leidt ertoe dat metalen zoals kobalt, zeldzame aardmetalen en lithium ergens anders moeten worden gewonnen, onder veel slechtere sociale, juridische en milieuomstandigheden.” Dat mijnen in Europa duurder is dan elders is voor Nem Singh geen argument. „Een eerlijke transitie betekent ook een eerlijke prijs voor kritieke grondstoffen.”

„Het belemmeren van nieuwe mijnbouwprojecten in Europa leidt ertoe dat metalen ergens anders moeten worden gewonnen, onder veel slechtere sociale, juridische en milieuomstandigheden” - Dr. Jewellord Nem Singh, universitair docent aan het International Institute of Social Studies van de Erasmus Universiteit Rotterdam

Terugschroeven

In het adviesrapport ”Klimaatrechtvaardigheid als noodzaak” draagt de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) aan de Nederlandse regering oplossingen aan voor een eerlijke klimaattransitie. Daarbij noemt de Adviesraad onder meer het financieel betalen voor gemaakte klimaatschuld door rijke landen, het eerlijk delen van de voordelen van de transitie en het terugschroeven van de omvang van vervuilende delen van de economie.

„Moeilijk om naar te handelen”, erkent Patrahau. „De gemiddelde Europeaan kan en wil waarschijnlijk niet zijn laptop of mobiele telefoon opgeven. Zo gezien hebben we kritieke grondstoffen gewoon keihard nodig.” Toch denkt ze dat in hergebruik, recyclen en de consumptie van kritieke grondstoffen omlaagbrengen de sleutel ligt naar een rechtvaardige groene transitie. Een eerlijke transitie vereist verantwoordelijk gebruik van mineralen.”