Medewerkers van Wetterskip Fryslân willen begin 2023 de Jelsumervaart baggeren, een kanaal nabij vliegbasis Leeuwarden. Zoals gebruikelijk laten ze eerst de kwaliteit van het slib onderzoeken. „We verwachtten vooraf geen bijzonderheden voor een vaart in landelijk gebied”, vertelt dijkgraaf Luzette Kroon. Uit het rapport blijkt echter dat de waterbodem een vrij hoge concentratie PFAS bevat. „Dat betekent dat we het slib niet op de kant mogen zetten, maar moeten afvoeren. Daar zitten we behoorlijk mee in onze maag.”

Vervolgonderzoek wijst uit dat ook het water in de Jelsumervaart en omgeving zwaar is verontreinigd met per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS), chemische stoffen die nauwelijks afbreken in het milieu. Op één plek bevat het water 590 nanogram per liter PFOS, een vorm van PFAS. Dat is ruim 900 keer de norm van de Europese Kaderrichtlijn Water van 0,65 nanogram per liter.

GGD Fryslân stelt direct een advies op voor bewoners van de regio. De gezondheidsdienst raadt mensen aan niet meer in de Jelsumer Feart te zwemmen, er geen vis meer uit te eten en geen moestuinen met water uit de vaart te besproeien. Verder adviseert de organisatie mensen geen eieren meer te consumeren van kippen die mogelijk water hebben gedronken uit de Jelsumervaart of de Lytse Feart, een naburige sloot die ook zwaar vervuild is.

Blusschuim

De bron van de verontreiniging is „hoogstwaarschijnlijk” vliegbasis Leeuwarden, stelt Kroon. Wat deze verklaring aannemelijk maakt, is het feit dat de brandweer van de vliegbasis tot een paar jaar geleden blusschuim gebruikte dat PFOS bevat. Deze vorm van PFAS werd in hoge concentraties in de Jelsumervaart aangetroffen.

Kroon wil de vervuilde waterbodem zo snel mogelijk laten saneren, nadat de oorsprong van de vervuiling is gevonden en aangepakt. Dit betekent dat een sliblaag van een meter dik en enkele kilometers lang moet worden verwijderd. Dat wordt een kostbare operatie die in de miljoenen euro’s loopt, verwacht de dijkgraaf. Ze hoopt de kosten te kunnen verhalen op de vervuiler.

Defensieterreinen

Mark Harbers, minister van Infrastructuur en Waterstaat (VVD), heeft geen eenduidig antwoord op de vraag wie voor de kosten van de sanering gaat opdraaien. „Dat zullen we moeten uitvinden. We hebben onze hulp aangeboden vanuit het ministerie, maar het is ook een zaak van het waterschap en de provincie om hier meer grip op te krijgen”, zegt hij in het AD. „Ja, en als je kijkt naar de kosten van bijvoorbeeld verwijderen: dat zal amper lukken. Dat weten we van PFAS-stoffen.”

De Jelsumervaart is slechts een van de vele plekken in Nederland met (een vermoeden van) PFAS-verontreiniging. De overheid heeft provincies gevraagd om vóór het eind van dit jaar een lijst op te stellen met mogelijke PFAS-bronlocaties. Provincies hebben er inmiddels meer dan 1600 in beeld. Vaak gaat het om brandweerkazernes en defensieterreinen.

„Verwijderen van PFAS gaat amper lukken” - Mark Harbers, minister van Infrastructuur en Waterstaat

Nederland werkt volgens Harbers aan een Europees verbod op PFAS. „Maar het is een hardnekkig probleem, dat we niet in ons eentje kunnen oplossen. We weten dat PFAS overal voorkomt, echt niet alleen bij de grote vervuilers die al in beeld waren. Dit is een probleem dat ons nog jaren blijft achtervolgen.”

De chemische verbindingen zitten in feite overal, stelt Arne Alphenaar, adviseur bij Expertisecentrum PFAS. „De achtergrondconcentratie in het milieu is vaak al zo hoog dat we de normen in de praktijk niet halen.” Hij vraagt zich af of de huidige normen voor PFAS niet te streng zijn.

Kanker

Omdat het onhaalbaar is de stoffen overal te verwijderen, pleit Alphenaar voor maatwerk. „PFAS-vervuiling onder in de bodem van een industrieterrein is minder erg dan in de bodem van een speeltuin. Het zou prettig zijn als de overheid lokale bestuurders in dat soort situaties helpt de juiste afwegingen te maken.”

Blootstelling aan PFAS kan leiden tot een verzwakt immuunsysteem, leverschade, schildklierziekte, obesitas, vruchtbaarheidsproblemen en kanker. Volgens Alphenaar lopen mensen alleen bij extreem hoge concentraties een verhoogd risico op deze problemen.

Dijkgraaf Kroon zou graag van de overheid willen weten wat ze aan moet met het vervuilde water in de Jelsumervaart. Volgens Alphenaar bestaan er geen realistische methodes voor het grootschalig reinigen van oppervlaktewater. „Het enige wat je kunt doen, is water actief oppompen en door een koolfilter halen. De kool moet je daarna ergens storten.” Kool hergebruiken na verhitting tot 1200 graden is volgens hem ook een optie, maar die methode wordt in Nederland niet toegepast.

„Er zijn geen realistische methodes voor het grootschalig reinigen van oppervlaktewater” - Arne Alphenaar, adviseur bij Expertisecentrum PFAS

Paardenmest

Onderzoekers van de Universiteit Utrecht werken momenteel aan een innovatieve methode om water te ontdoen van PFAS en medicijnresten: met behulp van paardenmest en schimmeldraden. Uit labonderzoek blijkt dat dit goedje –de afvalstroom van de champignonindustrie– de concentratie PFAS in water halveert. De schimmels lijken de chemicaliën bovendien af te breken. De methode is goedkoper en duurzamer dan actieve kool, stelt onderzoeker dr. Brigit van Brenk desgevraagd.

Of de methode geschikt is voor het reinigen van oppervlaktewater zoals de Jelsumervaart, durft Van Brenk niet te zeggen. „Dat hebben we nog niet geprobeerd. We richten ons vooral op grote industriële vervuilers en ziekenhuizen. Maar ik kan me voorstellen dat je langs waterkanten een dam bouwt met dit substraat, waar je water doorheen laat stromen.”