Allerwegen berucht is de Russische geheime dienst FSB. Honderdduizenden medewerkers houden dag in dag uit verdachte figuren in de gaten. Zeker tegenstanders van Poetin kunnen zomaar in de kraag worden gevat. Toch kon een handvol terroristen van hoogstwaarschijnlijk Islamitische Staat vrijdagavond dood en verderf zaaien in een muziekcomplex in Moskou.

Waarom heeft de FSB deze aanslag niet weten te voorkomen?

Dr.  Ben de Jong, gastonderzoeker op het gebied van inlichtingendiensten bij het Institute of Security and Global Affairs van de Universiteit Leiden: „Voorafgaand aan grote aanslagen worden geheime diensten vaker gewaarschuwd. Ook aan de aanslagen op de Twin Towers in 2001 en de Hamasterreur op 7 oktober vorig jaar in Israël gingen waarschuwingen vooraf. Dan blijkt dat inlichtingen, bijvoorbeeld door bureaucratie of verstoorde interne verhoudingen, niet bij de juiste leidinggevende belanden. Verder komen bij geheime diensten vaak onzinnige waarschuwingen binnen. Het probleem is dat zinnige en onzinnige signalen niet altijd goed en snel van elkaar worden gescheiden.

In Rusland speelt nog een apart probleem. Dat land is een politiestaat, een dictatoriaal land. Daar is het extra moeilijk dat iemand zijn leidinggevende tegenspreekt dan wel een moeilijke boodschap brengt. Als bijvoorbeeld een FSB-medewerker vermoedt dat zijn waarschuwing voor bijvoorbeeld een aanslag niet op prijs wordt gesteld, kan zo’n medewerker er het zwijgen toe doen.”

Je zou toch denken dat de leiding een alerte medewerker dankbaar is?

„Toch werkt het in Rusland vaak zo niet. Kijk naar de geschiedenis. Bosjes mensen hebben Stalin gewaarschuwd voor een dreigende Duitse aanval in 1941. Hij geloofde hen niet, terwijl de waarschuwing terecht was. Invloedrijke politici hebben vaak een eigenzinnig karakter en zijn geneigd om waarschuwingen of ideeën die niet in hun denkraam passen, naast zich neer te leggen.

Opvallend is natuurlijk dat Amerika een paar weken geleden in het openbaar specifiek heeft gewaarschuwd voor een terreuraanslag in Rusland. Het is heel raar dat Poetin die waarschuwing niet serieus nam en niet op waarde schatte. Hij beweerde dat de Amerikanen met hun waarschuwing het Russische bestel wilden ondermijnen. Zo’n reactie tekent de paranoia van Poetin tegenover het Westen. Poetin zegt vaak dat de strijd in Oekraïne in feite een oorlog is met het Westen dan wel met de NAVO. In het Westen zijn we geneigd om zijn uitspraken soms niet zo serieus te nemen. Maar ik denk vaak: we moeten Poetins uitspraken wél serieus nemen.”

Objectief gezien betekent de terreuraanslag een enorme afgang voor Poetin en zijn veiligheidsdiensten

Staat Poetin na de terreuraanslag in zijn hemd?

„Objectief gezien betekent de terreuraanslag een enorme afgang voor Poetin en zijn veiligheidsdiensten. Die waren druk met het in de gaten houden van andersdenkenden. Mensen die protesteren tegen de oorlog in Oekraïne worden om het minste of geringste opgepakt. Het is heel goed mogelijk dat daardoor de FSB steken liet vallen wat betreft het in de peiling houden van vermoedelijke aanslagplegers.

Hoe dan ook zal Poetin proberen de aanslag met het oog op zijn propaganda tegen Oekraïne ten volle uit te buiten. Poetin noemde zaterdag in zijn toespraak niet dat Islamitische Staat de aanslag heeft opgeëist. Poetin beweert min of meer dat Oekraïne met de terreur in Moskou te maken heeft. Hij overspoelt het volk met keiharde leugens. Zeg nooit nooit, maar het lijkt zeer onwaarschijnlijk dat Oekraïne betrokken is bij de aanslag in Moskou. Voor die theorie is geen enkel bewijs. Verdachten lijken afkomstig te zijn uit Tadzjikistan. Bekend is dat nogal wat radicale moslims uit dat land in Centraal-Azië zich bij Islamitische Staat hebben gevoegd.”

Poetin stelde zaterdag min of meer dat Oekraïne een soort van corridor voor de vluchtende aanslagplegers had geopend. Hoe ziet u zo’n uitspraak?

„Ik vond het een volslagen onzinnige uitspraak. Zo’n corridor zou zich dan in Oekraïne moeten bevinden. Maar de terroristen zouden dan eerst in Rusland ook langs allerlei controles moeten zijn gekomen. Ik vind het zeer onwaarschijnlijk allemaal. Ja, je zou kunnen zeggen dat Poetin met zijn uitspraken een kat in het nauw is die rare sprongen maakt.”

Islamitische Staat heeft een als betrouwbaar geachte video gepubliceerd waaruit kennelijk onomstotelijk de betrokkenheid van IS blijkt. De gewone Rus zal dan toch ook wel gaan denken: Poetin verkoopt onzin over betrokkenheid van Oekraïne bij de terreuraanslag in Moskou?

„Ik denk dat slechts een kleine minderheid van de Russen in de gaten heeft dat het verhaal van Poetin over betrokkenheid van Oekraïne hoogstwaarschijnlijk nergens op slaat. Die kleine meerderheid bevindt zich in de steden. Veel plattelanders zullen Poetin geloven. Veel Russische media verkondigen met tromgeroffel het verhaal van het Kremlin dat Oekraïne achter de aanslag zit. De kans is dus groot dat Poetin deze betrekkelijk idiote versie van de feiten er bij een groot deel van het volk ingeramd krijgt. Russen die Poetin niet geloven, zullen dat niet zo snel wereldkundig maken. Ze weten dat je vijf jaar strafkamp kunt krijgen als je het bijvoorbeeld waagt om op het Rode Plein met een spandoek te demonstreren tegen de oorlog in Oekraïne. Hou je gedeisd, die houding zit er bij veel Russen diep in. Die houding gaat terug op de tijd van het communisme.”

Er is afgelopen dagen geopperd dat de Russische autoriteiten zelf achter de aanslag zitten. Om vervolgens Oekraïne de schuld te geven. Zo kan Rusland een extra stok hebben om Oekraïne nog harder mee te slaan. Hoe beziet u zo’n theorie?

„Het lijkt me onwaarschijnlijk dat Rusland zelf de hand had in de terreuraanslag. Een extra stok om Oekraïne mee te slaan heeft Rusland niet nodig. De authentiek ogende door IS verspreide video’s van de aanslag, maken het zeer waarschijnlijk dat IS achter de aanslag zit.”

Bekend is dat Rusland keihard optreedt tegen terroristen

Enkele verdachten verschenen flink gewond voor de rechter. Kennelijk hebben Russische diensten hen toegetakeld. Hoe kijkt u daarnaar?

„Het verbaast me niet. Bekend is dat Rusland keihard optreedt tegen terroristen en andere vijanden. De Russische luchtmacht bombardeerde bijvoorbeeld burgerdoelen in Syrië. Politieke gevangenen leven vaak onder buitengewoon beroerde omstandigheden. Denk alleen al aan de onlangs omgekomen Navalny, criticus van Poetin.

De diensten verspreiden kennelijk de beelden van de mishandelde verdachten openlijk. Wat zegt dat?

„Ik vind dat opvallend. Toen er beelden openbaar kwamen van geliquideerde Oekraïense burgers in Boetsja, ontkende Rusland volop dat Russische militairen verantwoordelijk waren voor die slachting. Nu verspreiden de diensten klaarblijkelijk openlijk beelden van de vermoedelijke martelpraktijken. Het Russische volk wil wraak en zal er vermoedelijk geen problemen mee hebben dat terroristen worden gemarteld. Na de aanslag waren Russen woedend dat er kinderen waren omgekomen bij de terreur. Begrijpelijk uiteraard. Maar je hoort de Russen op straat niet over wandaden van het Russische leger in Oekraïne.”

Hoe zeker is het dat de verdachten werkelijk de aanslagplegers zijn? Kan het zijn dat valse bekentenissen door marteling zijn afgedwongen?

„Je moet dat niet uitsluiten. Er is geen 100 procent zekerheid dat dit echt de daders zijn. Het feit dat het om mensen uit Tadzjikistan gaat, maakt het misschien waarschijnlijker dat het om de echte daders gaat. Als het Oekraïners zouden zijn, zou je eerder vermoeden dat Rusland mensen ten onrechte als daders opvoert.”