Zo ongeveer alles ter rechterzijde van D66 moet het in hun bijdrages ontgelden. Dat is hun goed recht, maar zet de leiders van DENK en de Partij voor de Dieren om tafel en al snel zal blijken dat ze geen bevredigend rechtsstatelijk antwoord kunnen formuleren op de vraag over onverdoofde slacht. Waar Van Baarle de godsdienstvrijheid en het discriminatieverbod aan zijn kant heeft, is Ouwehand de opvatting toegedaan dat deze grondrechten ophouden waar dierenleed begint. Zeg het maar, wie van deze twee doorstaat de toets van de rechtsstatelijkheid?

Een gezamenlijke basislijn die neerkomt op de afspraak dat onze grondrechten ononderhandelbaar zijn, kan niet verhullen dat een aantal van deze rechten vroeg of laat anders toegepast of gewogen zal worden. Wie hier niet mee kan leven, verwerpt het correctieve en vernieuwende element dat uitgaat van periodieke verkiezingen en claimt een uitzonderingspositie die hem niet toekomt. De democratie is als een rivier die zijn koers van tijd tot tijd verlegt: hoeders van de rechtsstaat moeten voorkomen dat hij overstroomt, maar de kunst is om de rivier tegelijkertijd de ruimte te geven.

In rechtsspraak én beleidsvorming is voortdurend sprake van belangenafweging en wordt het bestaande recht per definitie geïnterpreteerd. Als de coronacrisis íets duidelijk heeft gemaakt, is het wel dat er spanning tussen verschillende grondrechten bestaat, waarbij de wetgever uiteindelijk de kaders bepaalt waarbinnen geopereerd wordt.

Geert Corstens, voormalig president van de Hoge Raad, begint er zijn boek ”Onze rechtsstaat: strijdbaarder en weerbaarder” mee: „We moeten het begrip rechtsstaat niet opkloppen. Als je in een begrip veel zaken stopt, verliest het zijn kracht.” Corstens waarschuwt voor de neiging om alles wat in de samenleving verkeerd gaat te scharen onder de noemer van verval van de rechtsstaat. Deze reflex maakt het begrip zwakker.

Als één van de algemene beginselen van behoorlijk bestuur in een specifieke casus in het gedrang lijkt te komen, wankelt daarmee de democratische rechtsstaat als zodanig nog niet. Ook ”rechts” maakt zich schuldig aan deze overdrijving. Minister Yesilgöz stelde na bedreigingen vanuit de onderwereld zonder voorbehoud dat onze rechtsstaat „op omvallen staat” en dat bij legalisering van bepaalde harddrugs (hoe onverstandig ook) „onze manier van leven” op het spel zou staan. Zulke superlatieven ondermijnen op zichzelf legitieme zorgen. Net zoals de rechtsgang van maatschappelijke organisaties niet op de helling gaat als de regering onderzoek doet naar nadere eisen aan de representativiteit van organisaties, zoals een Kamermeerderheid op initiatief van de SGP voorstelde.

Je kunt je toch niet aan de indruk onttrekken dat links Nederland maar moeilijk kan wennen aan de nieuwe politieke verhoudingen. NRC (16-2) kwam nog met een achtergrondartikel over de verwarring die onder met name jonge ambtenaren heerst. „Wat moeten ze doen als ze opeens totaal ander beleid moeten uitvoeren, beleid dat misschien ingaat tegen de democratische rechtsstaat en hun eigen diepste overtuigingen?” Het is onwaarschijnlijk dat NRC alarm slaat bij de totstandkoming van een paars kabinet en woorden geeft aan de zorgen van conservatieve ambtenaren die zich al jarenlang ongemakkelijk voelen bij het emancipatiebeleid of de verruiming van de abortus- en euthanasiepraktijk. Uit zelfbescherming mijdt deze groep departementen en directies waar loyaliteit aan de uitgezette koers vroeg of laat in conflict komt met het geweten.

Politiek noch ambtenarij is weggelegd voor bange mensen. De democratische rechtsstaat veronderstelt naast rechtsstatelijke waarborgen ook een democratisch ethos, dat vraagt dat je je neerlegt bij democratische besluitvorming die niet overeenkomt met jouw morele overtuigingen. Verongelijktheid of paniek hierover doet vermoeden dat juist deze groep de afgelopen decennia al behoorlijk op zijn wenken bediend is.

De auteur is politicoloog.