Ook de theologie kan een belangrijke bijdrage leveren aan het debat over radicalisering. Ze is nodig in de reflectie op de rol van het kwaad in radicalisering en in de interpretatie van ideologie en religiositeit. Theologen kunnen helpen om beter te verwoorden en te analyseren wat het is om mensen en de maatschappij in het algemeen weerbaar te maken tegen radicalisering. Weerbaarheid (”resilience”) is hierbij niet alleen het kunnen voorkómen van radicalisering en geweld, maar houdt ook in dat mensen en gemeenschappen, als radicalisering toch plaatsvindt, dat als het ware kunnen opvangen en terug kunnen veren, zich aan kunnen passen en transformeren.

Alternatief narratief

Verschillende onderzoekers, onder wie Beatrice de Graaf, hebben er terecht op gewezen dat het één ding is om kritiek te leveren op een geradicaliseerd narratief. Uiteraard moeten narratieven als de teloorgang van de westerse cultuur door immigratie of radicale verlossing door toewijding aan de heilige strijd bevraagd of zelfs ontzenuwd worden. Het is echter nog iets anders om vervolgens een alternatief narratief te schetsen. Een narratief dat bijvoorbeeld onrecht erkent maar een andere weg dan radicalisering wijst: een weg van je inzetten voor de bloei van de mensen in het land waarin je woont en het dienen van de publieke zaak (de ”res publica”).

Wat is dan dat alternatieve narratief? Wat is bijvoorbeeld het beeld van vrijheid en recht dat mensen voorgehouden kan worden als alternatief voor radicalisering? Een beeld dat vandaag de dag in westerse neoliberale samenlevingen invloedrijk is, gaat terug op de Duitse filosoof Immanuel Kant. Die zegt in zijn ”Fundering voor de metafysica van de moraal” (1785) dat niets zonder kwalificatie goed is, behalve een goede vrije wil. Een vredige en rechtvaardige samenleving is er dan een waarin mensen zonder belemmering hun vrije wil kunnen uitoefenen zolang ze daarbij anderen geen schade berokkenen. Dit resulteert in een narratief dat draait om de autonomie en zelfontplooiing van het individu.

Het probleem met zo’n opvatting van vrede en gerechtigheid is dat het vooral negatieve weerbaarheid betreft: geen belemmeringen voor vrij handelen en het niet schaden van de ander. Bovendien behandelt ze de mens als geïsoleerd wezen, alsof mensen niet primair in relatie met anderen tot bloei komen. De vraag is of zo’n nauw en ook wel wat kil beeld van vrede en gerechtigheid genoeg is om een aantrekkelijk alternatief narratief te bieden. Hier kan de theologie een belangrijke bijdrage leveren door een visie op positieve weerbaarheid te formuleren. Zij reflecteert immers al millennia op grote verhalen over goed en kwaad, verlossing, de eindtijd, opoffering en martelaarschap, schuld en verzoening, openbaring, individu en gemeenschap. Theologie wordt wel samengevat als ”de zoektocht naar het goede leven”. In zekere zin vinden we zo’n zoektocht ook in de wijsgerige ethiek, maar de theologie betrekt daar concepten en bronnen bij die in verschillende religieuze tradities historisch verankerd zijn. Dat is cruciaal in een tijd waarin zo’n 84 procent van de mensen religieus is en een flink deel van de extremisten ontegenzeggelijk ook religieuze motieven heeft.

Shalom

Een voorbeeld van onderzoek dat iets zegt over positieve weerbaarheid is het werk van de Amerikaanse theoloog en filosoof Nicholas Wolterstorff over vrede en gerechtigheid. Hij contrasteert de visie van Kant met die van wat hij, geïnspireerd door bepaalde passages uit het Nieuwe maar vooral het Oude Testament, shalom –Hebreeuws voor ”vrede”– noemt.

In de kantiaanse visie draait het om het individu, in de joods-christelijke visie van shalom om de gemeenschap. Bij Kant staat het uitoefenen van je wil zonder anderen te schaden centraal, in de shalom-visie iets veel positievers en ook aanzienlijk groters: het leven in harmonie met God, met je gemeenschap, met anderen buiten je groep en met de natuur, en in al die relaties vreugde vinden. Recht betekent in deze visie dat elk mens, zonder uitzondering, een volledige en veilige plek in het leven van de gemeenschap krijgt, de plek die hem of haar toekomt.

Bronnen

Daar komt bij dat de theologie kan helpen om bronnen aan te boren waaruit bepaalde gemeenschappen leven en die vaak veel materiaal bevatten om mensen weerbaar te maken. Denk aan overtuigingen, praktijken, rituelen, leerstellingen, heilige geschriften, gewoonten en nog veel meer zaken die het leven van gelovigen beïnvloeden. Er zijn allerlei elementen in het christelijk geloof te vinden die op gespannen voet staan met het idee dat een perverse elite ons heimelijk bedriegt. Bronnen uit het christendom kunnen dus een alternatief narratief bieden voor radicaal complotdenken. Zo verhoudt zich het idee dat elk mens imago Dei (naar het beeld van God) gemaakt is en daarom onvervreemdbare waarde heeft moeilijk met het totaal demoniseren van de tegenstander. Bovendien is een belangrijke gedachte in het christendom dat alle mensen fouten maken in hun leven en verlossing nodig hebben, dus ook de potentiële complotdenker zelf. De apostel Paulus gaat zelfs zo ver dat hij oproept om hoger over anderen te denken dan over jezelf (Filippenzen 2:3). Tot slot is een fundamentele belijdenis in het christendom dat het grootste verhaal dat je kunt vertellen niet het bedrog van mensen betreft maar de liefde van een goede God die de wereld zelf heeft gemaakt en niet loslaat. Dit zijn elementen die we in allerlei denominaties in het christendom over de hele wereld aantreffen. Het is natuurlijk ook mogelijk om in te zoomen op één specifieke traditie en daar uit gezaghebbende bronnen en praktijken dingen op te diepen die religieuze gemeenschappen weerbaar maken.

Bronnen

Zo heeft de Nederlands-Russische theoloog Katja Tolstoj betoogd dat in de Russisch-orthodoxe theologie het goddelijke de hele schepping doordringt en dat daarom alle mensen inherent respect verdienen, iets wat in flagrante tegenspraak is met Poetins geradicaliseerde vijanddenken ten opzichte van Oekraïners.

Iets soortgelijks kan de theologie natuurlijk doen met de bronnen van islam, jodendom, hindoeïsme, boeddhisme en allerlei niet-religieuze stromingen, zoals seculier humanisme. Want de tijd dat de Nederlandse theologie zich louter met christelijke bronnen bezighield, ligt gelukkig ver achter ons. Als het gaat om het begrijpen van weerbaarheid en het construeren van narratieven die daaraan een bijdrage leveren, heeft de theologie veel te bieden. Wellicht zelfs meer dan veel theologen zich realiseren.

De auteur hield op 26 januari zijn inaugurele rede aan de Vrije Universiteit in Amsterdam met als thema ”De extremist en de wetenschapper. Hoe we radicalisering beter kunnen begrijpen”. Dit artikel is een verkorte weergave van een deel uit zijn gelijknamige boek ”De extremist en de wetenschapper. Hoe we radicalisering beter kunnen begrijpen” (Amsterdam: Balans, 2024).