„U zou ook bekennen.” Met deze overrompelende binnenkomer begint het boek ”Hersenspoeling” van de Amerikaanse-Nederlandse psycholoog Joost Meerloo (1903-1976).
Maandenlange psychologische druk en lichamelijke vernedering hebben de Amerikaanse kolonel Frank Schwalbe murw gemaakt. Chinese communisten krijgen hem zover dat hij bekent dat de Amerikanen in 1955 een bacteriologische oorlog voeren tegen Noord-Korea en China. Ze hebben deze ‘bekentenis’ nodig om hun eigen bevolking gerust te stellen tijdens massale uitbraken van besmettelijke ziekten.
Wanneer Schwalbe maanden later vrijkomt, herroept hij deze bekentenis onder ede. „De woorden waren van mij, maar de gedachten waren van hen.”
Meerloo, zelf slachtoffer van de nazi’s, beschrijft hoe kwaadwillende psychologen kunnen binnendringen in iemands verstand om hem helemaal in hun macht te krijgen. De geraffineerde methode van hersenspoeling die ze hanteren, verlammen het brein erger dan de middeleeuwse pijnbank. Het slachtoffer ondergaat systematische indoctrinatie, bekering en zelfbeschuldiging die zelfs van een geharde anticommunist een onderdanige communist kunnen maken, en van een verzetsstrijder een verrader.
Het begint met het creëren van mentale chaos en verbale verwarring. Het slachtoffer moet een afgedwongen bekentenis doen. Dag en nacht krijgt hij vragen op zich afgevuurd. Hij mag niet rusten en krijgt onregelmatig te eten. Zodra het slachtoffer hongerig en uitgeput is, raakt hij de zekerheid van zijn eigen gedachtewereld kwijt. Objectieve waarheid is er niet meer. Hij begint op een opgejaagd dier te lijken en ontwikkelt een diepe behoefte aan rust.
Zodra het slachtoffer geen weerstand meer biedt, is de ondervrager waar hij wil zijn. Dan begint de opbouw van een nieuwe, gewenste gedachtewereld. De afgedwongen, valse bekentenissen worden voortdurend voorgelezen en ingehamerd in het brein. Het slachtoffer raakt overtuigd van de waarheid hiervan. In een staat van autohypnose gaat hij vervolgens zichzelf overtuigen van zijn verzonnen misdaden. Ten slotte is hij volledig geconditioneerd en spreekt hij alleen nog „met de stem van zijn meester”.
De auteur hanteert hiervoor het begrip menticide, het doden van de menselijke geest. Met name een totalitaire staat is erbij gebaat dat mensen functioneren als willoze robots. Het enige dat volgens hem menticide met succes kan tegengaan, is een sterke religieuze overtuiging.
Pavlov
De auteur stelt allerlei psychologische onderzoeken aan de orde, zoals het onderzoek dat de Rus Ivan Petrovich Pavlov in de negentiende eeuw heeft uitgevoerd op honden. Honden leren het geven van voedsel te combineren met een belgeluid. Hoort een hond alleen een bel, dan begin een geconditioneerd dier al te kwijlen. Bij mensen blijkt deze reflex op een vergelijkbare manier te werken.
Allerlei onderwerpen rond hersenspoeling passeren de revue, zoals massawanen, een massale, vervormde manier van denken; showprocessen, waarbij een geconditioneerd slachtoffer zijn misdaden bekent; mentale besmetting, waardoor een maatschappij propaganda geleidelijk gaat aanvaarden als waarheid; semantische mist, waardoor woorden een nieuwe betekenis krijgen; en het creëren van angst, waardoor iedereen voortdurend rondloopt met een onbewust schuldgevoel.
Meerloo ziet dezelfde principes om de massa te beïnvloeden ook optreden in de innerlijke tegenstrijdigheid van normen, ideeën en opvattingen in zijn tijd. Door een voortdurend bombardement van tegenstrijdige opvattingen komt de samenleving in een toestand van ideologische verwarring en raakt de objectieve waarheid steeds verder op de achtergrond. De maatschappij wordt daardoor ontvankelijker voor politiek correcte of perverse claims, die ze vervolgens als waarheid gaat beschouwen.
De eerste uitgave van het boek ”The Rape of the Mind” stamt uit 1956, maar dat heeft de uitgever er niet van weerhouden om het opnieuw te vertalen en het dit jaar uit te geven. Veel van Meerloo’s voorspellingen zijn volgens hem uitgekomen en veel van de besproken technieken worden ook nu nog gehanteerd om omstreden ideeën aanvaardbaar te maken.
De uitgever stelt op de achterflap van het boek dat het werk van Meerloo nuttig kan zijn om de eigen vrijheid van doen en denken te verdedigen. Maar daarvoor moeten de lezers wel los kunnen komen uit het tijdsbestek waarin het boek is verschenen; de Koude Oorlog met de tegenstelling tussen de vrije en de communistische wereld loopt er als een rode draad doorheen. Lezers moeten de toepassing naar het heden zelf maken.
Boekgegevens
”Hersenspoeling. De psychologie van de gedachtenbeïnvloeding”, Joost Meerloo; uitg. Maatkamp; 428 blz.; € 25,75
