Voor die mijnbouw was veel hout nodig. Daarom werd er op grote schaal naaldbos geplant, net zoals de Veluwe vroeger veel naaldhout leverde voor de mijnbouw in Limburg. Wie nu door de Harz rijdt, ziet kilometers ver een troosteloze aanblik van duizenden hectares grijs naaldbos dat volkomen dood is of inmiddels gerooid is.

Heeft u weleens gehoord van de ­letterzetterkever? Dit donkerbruine beestje is amper vijf millimeter groot en dus een onopvallende verschijning. In grote aantallen is het echter zeer kundig in het volledig uitroeien van naaldbossen. In het bijzonder staan door stormen of verdroging verzwakte lariks-, douglas- en gewone zilversparren op het kevermenu.

Schors- of bastkevers worden in het Duits Borkenkäfer genoemd. Er zijn vele soorten, zoals de lariksschorskevers en koperertser. De letterzetterkever, de Ips typographus, richt zeer veel schade aan. Deze ”Buchdrucker” graaft kronkelige gangen in de vorm van letters tussen het hout en de schors, waardoor de bomen afsterven. Gezonde bomen maken voldoende hars aan, waardoor de kevers geen vat krijgen op het hout. Wanneer het knaagwerk ervoor zorgt dat de bomen niet meer voldoende water en voedingsstoffen naar de naalden kunnen transporteren, gaan zij een groot ”Waldsterben” tegemoet.

Normaal zijn de bossen van het Duitse
Harzgebergte van een indrukwekkende schoonheid. Intussen niet meer, omdat inmiddels 90 procent van die bossen is aangetast, kaalgevreten, weggezaagd of gerooid. Het is namelijk vrijwel niet mogelijk de kevers te bestrijden. Hele bospercelen kunnen in een paar maanden tijd van gezond groen naar treurig bruin veranderen.

De monocultuur van sparrenbossen is, of beter gezegd wás, een goed voorbeeld van wat er om economische redenen verkeerd kan worden gedaan. Het was oorspronkelijk een gemengd loofbomenbos met essen, berken, beuken, esdoorns, enzovoorts. Echter, voor de mijnbouw vertrouwde men hier lange tijd op de snelgroeiende monocultuursparren. Die teelt was winstgevend en het hout kon op verschillende manieren worden gebruikt. Het heeft goede fysische en mechanische eigenschappen, bij een relatief laag gewicht, en is daarom zeer gewaardeerd timmerhout. Het is qua hoeveelheid veruit de belangrijkste houtsoort in Midden-Europa. Maar de hoogste bergtop –de Brocken, waar ooit de Stasi van de DDR haar spionagepost had– heeft geen zilverbos meer, maar biedt een grauwgrijze, doodse aanblik.

Het professioneel herstellen van een gezond, duurzaam bosbestand is een ongekende uitdaging voor boseigenaren en natuurbeheerders. Knelpunten voor een snelle manier van herbebossing en verjonging zijn de beschikbaarheid van zaaigoed en plantmateriaal. Onder andere de hogeschool van Bonn-Rhein startte een onderzoeksproject, ”Garrulus”, om het direct zaaien van een diversiteit aan loofbomen met lokaal zaaigoed uit de Harz te versnellen. Men gebruikt drones en kunstmatige intelligentie voor het gericht zaaien.

Inmiddels is er ook iets anders te zien in de Harz! Het groeit en bloeit er volop door andere plantensoorten. Er zijn inmiddels meer dan 1200 nieuwe soorten aan het groeien. Onder het motto ”Natur Natur sein lassen” mag de natuur grotendeels vrij haar gang gaan en haar eigen wetten volgen. De boomstammen en de daarin opgeslagen stoffen worden een fundament voor een nieuwe bosgeneratie.

Terugkijkend naar Nederland zien we hoe natuurbossen bedreigd worden door stikstof, aldus natuurdeskundigen. De Harzbossen laten zien dat andere factoren minstens zo bedreigend kunnen zijn voor monoculturen. In Nederland zijn deze kevertjes ook aanwezig, maar hebben we blijkbaar ‘geluk’, doordat het meeste naaldbos in Nederland bestaat uit de grove den. Ook hier wil men graag naaldbomen inruilen voor loofbomen, omdat dit meer biodiversiteit oplevert en minder verdroging. De Harz laat zien dat de natuur zelf ingrijpt en zichzelf ook kan herstellen, mits de mens daar ruimte voor biedt. Zoals Einstein al zei: „Wie diep in de natuur kijkt, krijgt inzichten om alles beter te begrijpen.”

De auteur werkt bij de CHE en Nyenrode Business Universiteit.