Bij secularisatie wordt altijd meteen aan ontkerkelijking en toenemend atheïsme gedacht, maar eigenlijk begint secularisatie bij het christendom zelf. Augustinus legde er in het jaar 426 in ”De Civitate Dei” de fundamenten voor door de wereldlijke staat los te koppelen van de goddelijke staat. Calvijn bouwde hierop voort: in zijn ”Institutie” (1536) schrijft hij dat de kerkelijke macht niet aan de vrijheid van het geweten mag komen en de burgerlijke regering de geestelijke vrijheid moet beschermen. Het is een christelijke verdienste dat in het Westen de scheiding van kerk en staat is ontstaan.

Omdat deze scheiding de samenleving kan ontwrichten, zegt Calvijn er meteen bij dat de burgerlijke regering „sommige beginselen van het hemelse rijk” in de samenleving moet laten inwerken. Hij heeft waarschijnlijk Augustinus’ werk in gedachten als hij benadrukt dat de overheid moet waken over „de gemeenschap van de mensen” en de „burgerlijke gerechtigheid” en de „gemeenschappelijke vrede en rust moet voeden en beschermen”.

Balans

Lange tijd geloofde de meerderheid volgens de ene of andere traditie in God. Een minderheid was via daarvan afgeleide sociale of liberale idealen sterk beïnvloed door christelijke waarden en normen. De secularisatie werd zo gecombineerd met een gezamenlijke christelijke cultuur. Zelfs wie flink tegen de kerk aanschopte, bleek toch een rechtse of linkse dominee in hart en nieren. Er was een balans tussen de voortgaande secularisatie en het tegenwicht van de gezamenlijke normen en waarden. Dat deze balans is verstoord heeft twee oorzaken.

De eerste oorzaak is dat de illusie dat de voorraden grondstoffen en energie oneindig zijn ons als westerlingen heeft verleid om onze normen en waarden aan de wilgen te hangen. Moeilijke keuzes leken onnodig. Een deugd als matigheid leek vooral een persoonlijke aangelegenheid.

Deze houding is aan het verdwijnen. We lopen tegen de grenzen van onze planeet aan en hebben nu concurrentie van niet-westerse economieën. Dit moest wel tot een crisis leiden. De vraag is alleen hoe diep deze crisis wordt en of deze crisis zal leiden tot het weer in beeld komen van christelijke normen en waarden. De linkse ”groene groei”-politiek lijkt vooral uit te gaan van het idee dat we de onmatigheid moeten kunnen voortzetten.

Populistische experimenten vormen de tweede oorzaak. Met populisme bedoel ik hier een patroon van normen en waarden die volstrekt niet christelijk zijn. De experimenten hiermee gaan zoveel kanten op als er partijen zijn. Denk aan de extreem individualistische richting waarin de eigen keuzevrijheid altijd voorgaat op het algemeen belang. Of aan de extreemrechtse richting die het belang van eigen bloed en bodem boven de christelijke waarde van barmhartigheid stelt. Door deze experimenten raken we als samenleving gezamenlijke waarden kwijt.

Zolang rechtse en linkse politici ons voorhouden dat we onze liberaal-individualistische levensstijl niet hoeven bij te stellen, hoeven er geen keuzes gemaakt te worden waarbij christelijke normen en waarden weer in beeld komen. Pas als we beide illusies voorbij zijn, kunnen confessionele partijen wellicht het voortouw nemen om tot een nieuw ”sociaal contract” te komen. Dan komt er wellicht weer ruimte voor het waken over „de gemeenschap van de mensen, burgerlijke gerechtigheid en gemeenschappelijke vrede en rust”, zoals Calvijn te berde bracht.

Heffing op consumptie

Als directeur van een preventieve zorgorganisatie zie ik de verslechterende mentale gezondheid van jongeren met lede ogen aan. Ik wijt die aan de individualistische en overhaaste samenleving die we steeds meer zijn geworden. Daarbij hoor ik regelmatig het argument dat de economie moet blijven groeien om de zorgkosten betaalbaar te kunnen houden. Ondertussen jaagt economische groei de zorgkosten juist op, terwijl zorgpersoneel steeds schaarser wordt. Trouwens, als men de stijgende zorgkosten en andere negatieve gevolgen van economische groei niet langer meetelt, is er al jaren sprake van krimp, zoals prof. J. van Duijn stelt ”De groei voorbij” (2006).

Laten we daarom het net aan de andere kant uitwerpen. Het tempo van de economische groei moet terug door een eerlijke heffing op consumptie. Door in plaats van arbeid consumptie te belasten, houden consumptie en arbeidspotentieel gelijke tred. Paul Schenderling heeft dat in ”Er is leven na de groei” (2022) netjes doorgerekend. Dit model leidt tot onthaasten en zorgt voor een forse afname van de arbeidsmigratie, het woningentekort en de belasting van het klimaat. Vrije tijd wordt het nieuwe goud in een zorgzame samenleving, die we van onderaf weer opbouwen. Met uitleenbalies voor gereedschap, speelgoed en andere duurzame goederen die we nu aanschaffen en in een kast laten verstoffen. Repaircafés worden gemeengoed.

Verder stel ik voor dat we ons de samenleving van onderaf weer toe-eigenen. Maak energie-, vervoer- en maatschappelijke voorzieningen lokaal en coöperatief. Hetzelfde geldt voor onderwijs en zorg. Het bijzonder onderwijs dient hierbij als gids. In plaats van religiestress mag lokaal het kerkelijke jeugdwerk op waarde worden geschat. En een kortere werkdag laat ruimte voor mantelzorg en jeugdzorg. In plaats van economische groei om de zorgkosten te betalen, krijgen we dan een zorgzame samenleving waarin we tijd en aandacht geven aan wat werkelijk waarde heeft.

De auteur is directeur van Chris en Voorkom en lokaal ChristenUnie-politicus.