Lezen jongeren niet meer? „Dat zegt elke generatie over de vorige”, weet Stronks. „Leren lezen ging nooit vanzelf. Maar het lukte wel, en nu niet meer.” De hoogleraar Vroegmoderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht gaat daarom de komende acht jaar met een breed samenwerkingsverband kijken hoe de manier waarop leerlingen leren lezen beter kan – zowel in het lager onderwijs, op middelbare scholen als op het mbo.

Technisch lezen lukt wel, weet Stronks. Een tekst begrijpen, dát is het probleem. Slechts driekwart van de 15-jarigen in Nederland kán daadwerkelijk iets met een tekst. Terwijl iedere schoolverlater in staat zou moeten zijn om door de gelezen tekst een mening te vormen, de medemens beter te begrijpen en wijzer te worden over de wereld om zich heen. Bij elke meting scoren scholieren op dit punt slechter.

Lees ook

Janneke de Jong: Een weg uit de leescrisis

Hoe erg is dat?

„Zorgelijk, want westerse samenlevingen zijn afhankelijk van goede leesvaardigheid. Een democratie werkt alleen als mensen zich goed kunnen informeren. Dat gebeurt vaak via teksten. Die laten je nadenken, leren jouw positie bepalen, ontwikkelen je morele kompas.”

Staat de democratie onder druk doordat de leesvaardigheid achterblijft? Of is dat overdreven?

„Zeker niet. Polarisatie komt voort uit het feit dat mensen oppervlakkig informatie tot zich nemen. Wie meer aspecten van de werkelijkheid begrijpt, heeft een minder eenzijdige blik. Scholen moeten jongeren dus zo opleiden dat ze aan de democratie kunnen deelnemen.”

U deed eerder onderzoek naar de Biblebelt. In hoeverre verschilt het leesgedrag van christelijke en seculiere jongeren?

„De studie Nederlands in Utrecht trekt vanouds veel studenten uit de Biblebelt. Wij zien altijd al dat deze groep goed begrijpt wat ze leest en er actief mee aan de slag gaat. Dat vermogen is geoefend door bijvoorbeeld het lezen van de Bijbel.

Maar ook de spanningsboog van christelijke jongeren wordt korter door snelle berichten op sociale media. Lezen is een cognitief zware inspanning; je hoofd moet er hard voor werken. Dat wordt ingewikkelder als je telefoon steeds trekt.”

Hoe kan het dan dat de Nederlandse jongeren achterblijven bij Europese leeftijdsgenoten, die ook de verleiding van sociale media hebben?

„De Nederlandse jeugd zit niet meer dan andere jongeren op sociale media. Wel wordt in andere landen op school veel tijd genomen om te lezen. Ook bespreekt de docent daar wat leerlingen van een tekst vinden, wat ze ermee kunnen, wat die voor hen betekent. Dat geeft plezier en zet zoden aan de dijk, want kinderen lezen vervolgens ook meer in hun vrije tijd.”

Veel Nederlandse jongeren hebben juist een hekel aan lezen.

„Bij het vak Nederlands gaat het hier vooral over hoe een tekst in elkaar zit. Leerlingen moeten vragen beantwoorden als: wat is de kernzin van alinea 3? Welk signaalwoord staat in alinea 2 en wat betekent dat voor de verhouding tot alinea 1? Het is alsof je een vergadering hebt, waarvoor je de stukken leest, maar vervolgens gaat het alleen maar over hoe die qua structuur in elkaar zitten, niet over het onderwerp van de vergadering. Ontzettend demotiverend.

Zo’n 25 jaar geleden heeft het onderwijs voor deze aanpak gekozen. Het idee erachter is best goed: als je snapt hoe een tekst in elkaar zit, kun je daar sneller en beter doorheen. Omdat je bijvoorbeeld weet waar de kern staat. Maar leerlingen gaan lezen zo niet leuk vinden. Ze moeten als méns iets aan de tekst hebben: erover kunnen discussiëren, er herkenning in vinden of de inhoud juist afwijzen.”

Het moet dus meer gaan over de toepassing dan om de techniek?

„Wij vermoeden inderdaad dat je veel oplost door de inhoud weer terug te brengen. Leerlingen moeten niet alleen handig en goed door een tekst kunnen navigeren, maar die ook begrijpen, erop reageren en toepassen in hun dagelijks leven.

Het eindexamen Nederlands is nu sterk gericht op lezen en detecteren van structuren. Zie je tegenstellingen? Waar staat de conclusie? Komt die voort uit de hele tekst? Belangrijke vaardigheden, dat lijdt geen twijfel. Maar je zou ook vragen moeten stellen over de betekenis van de tekst. Hoe heeft die jou leren kijken naar het fenomeen dat beschreven wordt?”

Zoiets subjectiefs is toch lastig te toetsen?

„Om die reden gebeurt het nu ook niet. Maar bij een interpretatie kun je ook kijken naar collectieve waarden. Hoe gaat een auteur bijvoorbeeld om met stereotypen? Welke woorden roepen dat stereotype op?”

Wanneer wordt deze manier van onderwijs realiteit, verwacht u?

„We hebben zo’n kwarteeuw anders gedaan. Verandering is als een mammoettanker die je de andere kant moet opduwen. Het gebeurt ook pas als uitgevers, lerarenopleiders en vakverenigingen meedoen. Zij hebben zich aangesloten bij dit project, net als toetsbureau Cito en leerlingorganisatie scholieren.com.

Weerstand krijg ik ook, vooral van docenten. Zij zeggen: We hebben het al zo druk en hoe moeten we dit doen met het lerarentekort? Anderen denken dat ons ideaal niet te toetsen is. We kunnen iedereen alleen overtuigen als zowel leerling als leraar gebaat is bij de oplossing. Daarom willen we alleen dingen bedenken die je meteen kunt uitvoeren in de klas.

Kleinere onderzoeken en experimenten wijzen al in de richting van een succesformule. Vanuit de gedragspsychologie weten we bijvoorbeeld dat iets makkelijker wordt als je er een gewoonte van maakt. Een idee is dus: laat leerlingen aan het begin van elke schooldag 10 minuten lezen, praat daarover door en kijk wat er gebeurt.”