Alhoewel ik me nu al ruim veertig jaar met Groen van Prinsterer bezighoud, was ik nog nooit in zijn imposante woning aan de Haagse Korte Vijverberg geweest. In 2001 had ik een kans, toen de SGP naar aanleiding van Groens tweehonderdste geboortedag een excursie organiseerde langs allerlei plekken in Den Haag die aan Groen herinnerden en ook het woonhuis werd aangedaan, nu in gebruik als Kabinet van de Koning. Maar er kwam op het laatste moment iets tussen, en telkens als ik er later langs liep, maakte het huis op mij de indruk van een onneembare vesting. Ik kon er hooguit langslopen, alleen of met m’n bloedjes van leerlingen, en hen er dan op wijzen dat Groen, „de grondlegger van de christelijke politiek in Nederland!”, daar had gewoond en er zijn hoofdwerk had geschreven. „Weet iemand welk boek dat is?” IJzige stilte. „”Ongeloof en Revolutie”, kinderen! Dat behoren jullie te weten! En jullie moeten dat boek lezen!”

Stiekem vond ik dat ik er best recht op had om dat pand eens te betreden. Op de Guido had ik Groens ”Ongeloof en Revolutie” al gelezen, voor een mondeling geschiedenis (dat bestond toen nog), en mijn docent, de heer Verheij, had mij aangespoord er tal van boeken omheen te lezen: een boek over de jeugd van Groen en enkele titels die zijn meesterwerk bekritiseerden of juist verdedigden. Het was pittig, maar ik denk dat deze exercitie mij blijvend heeft verrijkt. En sindsdien was ik Groen blijven lezen en zijn boeken blijven verzamelen, met als hoogtepunt de uitgave van de ”Bescheiden” die C. Gerretson in 1951 in een oplage van vijfenveertig exemplaren liet drukken.

Historische sensatie

Het is na al die jaren nu toch van een bezoek gekomen, dankzij een medewerker van het Kabinet van de Koning die mij ervoor uitnodigde. En zo togen mevrouw Spruyt en ik in de meivakantie naar Den Haag en betraden wij beschroomd het pand aan de Hofvijver.

We waren diep onder de indruk. Het huis is kolossaal en in de oude staat bewaard, onder andere met prachtige schilderijen in de salon, mooie marmeren platen met afbeeldingen uit Ovidius’ ”Metamorfosen” op de schouwen beneden, een imposant trappenhuis naar de vier verdiepingen, en vele ruime kamers. Of je wilt of niet, maar als je daar zo rondloopt, ben je je er ook van bewust dat het hier stil is geweest omdat het huwelijk van Groen en zijn Betsy van der Hoop kinderloos bleef. Maar bij zijn dood werd al opgemerkt dat deze kinderloze Groen door zijn werk en geschriften vele geestelijke kinderen heeft gehad.

Dat kwam vooral door zijn boek ”Ongeloof en Revolutie”, ontstaan in Groens boekenkamer op de eerste verdieping, met uitzicht op Thorbeckes Torentje, die wij eerbiedig betraden. In de winter van 1845-1846 hield hij daar voor een vriendengroep van twintig personen vijftien lezingen over het „natuurlijk en noodwendig verband tussen ongeloof en revolutie”. Waar het Evangelie verworpen wordt, ook in het staatsleven, daar eindigt de weg in „ongodisterij en radicalisme”, stelselmatig en onvermijdelijk. Het was een vreemde historische sensatie in de kamer te staan waar zijn zachte stem voor zijn vriendenkring heeft geklonken en waar hij een inzicht vertolkte dat lange tijd gekend en beaamd werd.

Ik weet niet zeker of dit boek van Groen nog veel bestudeerd wordt. Als mijn vrees dat dit weleens erg tegen zou kunnen vallen, juist is, dan zou dat zeer te betreuren zijn. Groens analyse kan ons nog altijd helpen om de tijdgeest te duiden.

Laat ik als voorbeeld de gemakkelijker te behappen lezing nemen die Groen in 1867 op een vergadering van de Evangelische Alliantie heeft uitgesproken. Die toespraak ging over de ”Nederlandse religieuze nationaliteit”. We zouden nu zeggen: de godsdienstige identiteit van Nederland. Die identiteit was uitgesproken christelijk geweest, zo betoogde Groen, en dat had heil en zegen in ons land gebracht. Maar met de Revolutie, de Franse Revolutie van 1789 en de vervolgen daarop in tal van Europese landen waaronder Nederland, was die identiteit veranderd. Neutraliteit, gebaseerd op de idee van de gelijkheid, was het motto geworden. In de oude vaderlandse kerk tolereerde de blasfemie het Evangelie op voorwaarde dat het Evangelie de blasfemie tolereerde. En ouders werden er gedwongen hun kinderen naar scholen te sturen waar het Evangelie werd geweerd. De staat probeerde kerk en school aan haar eigen politieke agenda te onderwerpen.

Wat komt er voor het christelijk geloof in de plaats? Welke identiteit, welke ideologie nestelt zich in het vacuüm dat door de Revolutie en het principe van de neutraliteit in de samenleving is gecreëerd? In Groens dagen was dat het nationalisme, de gedachte dat een land voldoende samenhang heeft wanneer de bewoners eenzelfde stukje grond delen en dezelfde taal spreken. Groen had er weinig goede woorden voor over. „Is een gezin gelukkig wanneer de leden alleen maar dezelfde taal spreken en hetzelfde huis bewonen?” Nee dus. En met haast profetische allure voorspelde hij dat het nationalisme tot samenlevingen zou leiden waar burgers tot gehoorzame schaapjes worden, alleen nog maar geschikt voor de schaapskooi of de slachtbank van de slagvelden.

Ieder regime is ten diepste theocratisch: het wil het geheel van de bevolking onderwerpen aan de ideologie die door een toevallige meerderheid wordt aangehangen. Het nationalisme wordt inmiddels verfoeid, en heeft plaats gemaakt voor de ideologie van de gelijkheid zoals die in artikel 1 van onze Grondwet is vastgelegd. Opnieuw probeert de staat kerk en school daaraan te onderwerpen. Dat Groens waarschuwing geen gehoor heeft gevonden, leidt ertoe dat een gevoel van melancholie je zomaar kan overvallen als je daar in zijn boekenkamer staat.

De auteur is historicus en publicist, en doceert kerkgeschiedenis aan het Hersteld Hervormd Seminarium.